Biograaf Jaap Cohen: 'Theo van Gogh was bang niets bijzonders te wezen'

Jaap Cohen

Hij is de zoon van Job Cohen, de voormalige burgemeester van Amsterdam, die door Van Gogh 'een NSB’er van nature' werd genoemd. "Het feit dat ik toevallig de zoon ben, vind ik geen reden om het niet te doen", reageert Jaap droogjes op de vraag of hij wel de aangewezen persoon is om deze biografie te schrijven. Criticasters dachten daar aanvankelijk anders over. Is Jaap nou juist niet een schoolvoorbeeld van wat Theo van Gogh de 'in orde mens' noemde? Maar nu het boek is verschenen, is de kritiek verstomd en is zelfs op GeenStijl een lovende recensie verschenen.

Kwetsen

Cohen heeft Van Gogh nooit persoonlijk ontmoet. Hij kende hem van televisie, als de meesterinterviewer met zijn programma Een prettig gesprek. "Hij had een instinct om de zwakke plek te vinden. Maar hij liet die mensen wel in hun waarde. (…) Tegelijkertijd las ik die columns van hem in de Metro. En daar gebruikte hij dat empathisch vermogen op een tegengestelde manier, om mensen echt kapot te maken, om ze te kwetsen."

"Hij heeft een heel hard stuk geschreven over Monique van de Ven, die op een gegeven moment haar zoontje van 2 verliest." De actrice heeft daar welgeteld éénmaal over gesproken op televisie. "Dat vond hij absoluut niet kunnen. Hij schreef: 'Ze heeft haar beste rol gespeeld vandaag'."

Leed exploitatie

Van Gogh was vooral allergisch voor hypocrisie. "Hij zat heel erg op het thema van leed exploitatie. Grote amusement shows die worden georganiseerd voor de hongersnood in Afrika…, dan schrijft hij daar een satirisch stuk over; lekker op de bank met een pilsje en pinda’s en dan het gevoel hebben dat je iets goeds doet."

Of het nou het leed in de wereld was, het verlies van een zoontje of - zoals Leon de Winter ondervond - je Joodse afkomst; Van Gogh sloeg op tilt zodra hij het gevoel had dat mensen niet oprecht waren en gebruik maakten van hun 'ongeluk'. Dat deed hij in grove bewoordingen, waarmee hij vaak met opzet mensen probeerde te kwetsen. De grote vraag blijft: waarom? Wat maakte dat Van Gogh zo wild om zich heen kon slaan en zelfs vrienden van zich wist te vervreemden?

Bang zijn niets bijzonders te wezen

In één van de schoolrapportjes die de biograaf in zijn nalatenschap tegenkwam, stond: 'Theo heeft een enorm minderwaardigheidscomplex'. Hij was toen 9 jaar. Waar kwam dat complex vandaan? Omdat hij opgroeide in de schaduw van de grote Vincent van Gogh? Omdat hij de kleinzoon was van de grote Floor Wibaut? Of omdat zijn oom met dezelfde naam Theo van Gogh in de oorlog werd gefusilleerd als verzetsheld? "Het is moeilijk één op één te zeggen dat die geldingsdrang daardoor komt", waakt de biograaf voor al te gemakzuchtige psychologische conclusies. "Maar één van de hoofdstukken heet: 'Bang zijn niets bijzonders te wezen'. Dat zijn Theo’s woorden, en ik denk dat dat wel op hem slaat."

Schokkend

Eén van de meest schokkende verhalen die Cohen tegenkwam was dat Van Gogh beweerde seks te hebben gehad met zijn moeder. "Tegen vrienden zei hij op quasi nonchalante manier: 'Je moet ook eens met je moeder naar bed gaan. Ik kan het je aanraden'." In eerste instantie wist Cohen niet goed of hij die verhalen serieus moest nemen. "Maar ik heb brieven gevonden waar hij er gedetailleerder op ingaat. Hij ziet het zelf als een oorzaak van problemen die hij heeft, zoals bindingsangst."

De grote vraag is of het waar is. De moeder van Van Gogh ontkent. En dus is de vraag of het bizarre verhaal oorzaak of juist het gevolg is van Van Gogh's verwrongen geest. Een waarheid die niet te achterhalen is. "Hij zegt dat het zo is, en zij zegt dat het niet zo is."

'Niets met zekerheid te zeggen'

Na zeven jaar onderzoek weet ook de biograaf nog altijd niets met zekerheid te zeggen. Maar een theorie heeft hij wel. "Theo’s moeder heeft waarschijnlijk één of meerdere relaties gehad met vrienden van Theo. Hij was toen een jaar of 17. Ik kan me voorstellen dat dat een behoorlijk impact op hem heeft gehad." Om dat probleem een plek te geven in zijn leven heeft Theo het verhaal dat hij het bed heeft gedeeld met zijn moeder mogelijk verzonnen.

"Hij was geen fabulant, er zat altijd een kern van waarheid in zijn verhalen. Wat hij wel vaak deed is dat hij zichzelf een grote rol gaf. Dan hoorde hij iets van iemand, en in plaats van dat hij aan de zijlijn stond, was hij ineens het middelpunt. Het zou zo kunnen zijn dat hij het verhaal over zijn moeder en zijn vriendjes heeft omgevormd in zijn hoofd, zodat hij niet de passieve omstander was maar de actor. Dat hij degene was die zijn moeder heeft overgehaald het taboe der taboes te doorbreken."