Teer maken volgens Neanderthaler-recept

Qua intelligentie deden Neanderthalers niet onder voor onszelf. Lang voordat de eerste moderne mens een voet buiten het Afrikaanse continent zette, beheersten Neanderthalers al ingewikkelde technieken. Met als hoogtepunt: het winnen van teer uit berkenbast. Ze gebruikten het goedje onder meer om stenen stevig vast te zetten op houten schachten. ''De oudste bekende lijmvondsten komen van vindplaatsen van Neanderthalers en zijn zo’n 200 duizend jaar oud'', zegt Geeske Langejans, archeoloog aan de Universiteit Leiden. ''Het schachten werd door de ontdekking van teer veel makkelijker dan toen alleen met dierenpezen werd gewerkt.''

Teer komt vrij bij de verhitting van berkenbast. Om te voorkomen dat het verbrandt, moet de verhitting zonder zuurstof gebeuren. Bovendien moet de temperatuur precies goed zijn, tussen de 340 en 370 graden Celsius. Dit alles lukt alleen als je heel slim bent, luidt een populaire redenering onder archeologen. Bovendien was het in verschillende experimenten, die de techniek probeerden na te bootsen, nauwelijks gelukt om teer te verkrijgen.

Ruim voldoende voor een wapenarsenaal

''Wat mij betreft is het feit dat het wetenschappers nog niet gelukt is onvoldoende reden om te stellen dat het moeilijk is om teer te maken'', zegt Langejans. Ze nam samen met een drietal collega’s de proef op de som. In vakblad Scientific Reports zetten ze gedetailleerd uiteen hoe je met oergereedschap teer maakt. En dat gaat makkelijker dan gedacht. ''Als je de bast van een berk haalt, krijg je vanzelf rolletjes'', vertelt ze. ''Als je die rolletjes met een hoop as en kooltjes bedekt, wordt de bast heet, komt de teer vrij en kun je die eraf schrapen.''

Deze eenvoudige manier leverde 1 gram teer per 100 gram berkenbast op. Hoewel Neanderthalers geen pijl en boog kenden, zou die ene gram genoeg zijn voor het vastmaken van een stenen punt op een houten pijl. De onderzoekers bedachten ook twee ingewikkelder manieren. Door een rolletje berkenbast in een putje in de grond te zetten en dit te bedekken met gloeiende kooltjes wisten ze 2,4 gram teer uit 100 gram berkenbast te krijgen.

Het meeste teer kwam uit berkenbast die de onderzoekers in een klein oventje van klei stopten. Over het oventje maakten ze vervolgens een vuurtje. Het resultaat was tot wel 9,6 gram teer per 100 gram bast. Vergelijkbaar met wat er in een laboratorium met moderne technieken gewonnen wordt, én ruim voldoende voor een wapenarsenaal.

Bewondering voor de Neanderthaler

''We hebben laten zien dat het winnen van teer niet heel moeilijk hoeft te zijn'', zegt Langejans. ''Niet het beheersen van de temperatuur is belangrijk, maar vooral het vroegtijdig afvoeren van de teer blijkt essentieel voor een hoge opbrengst.'' Daarmee wil ze niet het feestje van de intelligente Neanderthaler verpesten. Want hoewel teer maken makkelijk kan, betekent dat niet dat Neanderthalers geen complexere manieren gebruikten.

''Om de hoeveelheden teer te kunnen produceren die archeologen hebben gevonden, moet je ofwel 30 rolletjes as bedekken of een slimmere manier gebruiken. Het kan ook allebei'', legt Langejans uit. ''De vraag zal de methode beïnvloed hebben. Ik denk dat ze bijvoorbeeld een oventje gebruikten als ze meerdere speren wilden maken en veel teer nodig hadden. Als ze in een jachtkamp waren, schoven ze misschien wel een rolletje berkenbast in de as van het kampvuur om een beetje teer te winnen voor reparatie van één speer.''

Tijdens het project kreeg Langejans bewondering voor de Neanderthalers. ''Het leuke van experimentele archeologie is dat je even in de huid van een Neanderthaler kruipt. Want hoewel we van alles high-tech gemeten hebben, gebruikten we alleen materialen die ook in de Oude Steentijd voorhanden waren. Als het dan na weken veldwerk lukt om teer te maken, krijg je wel bewondering voor de know-how.''

NPO Radio 1 houdt je dagelijks op de hoogte over de laatste ontwikkelingen in de wetenschap

Maandag t/m vrijdag rond 16.20 uur in Nieuws en Co