Wat willen we van het bos? 5 experts over de toekomst van bomen

"Kijk dit is fijnspar. Of eh, dit was fijnspar." Bosecoloog Jan den Ouden wijst in het wetenschapsprogramma de Kennis van Nu naar een groep dode naaldbomen waarvan de bast loshangt. "Dit is in een paar jaar tijd gebeurd." Door de laatste drie droge zomers leggen overal in Nederland fijnsparren het loodje.

Het goede nieuws is: bomen hebben het zwaar door de droogte maar niet alle soorten staan op de rand van de afgrond. "Het wordt erg overdreven hoe slecht het gaat met de bomen", zegt ecofysioloog Paul Copini van de Wageningen Universiteit. "Maar deze drie droge en hete zomers zijn uniek. En we verwachten dat deze droge zomers vaker zullen voorkomen. We weten nog niet goed hoe bomen daarmee omgaan. Bomen zijn veerkrachtig, maar ze kunnen niet tegen alles." Daarom houden hij en zijn collega's van het Dendrolab allerlei soorten bomen nauwlettend in de gaten.

Klimaatarchief

Met de jaarringen die een boom aanmaakt zit er in de stam automatisch een archief waarin je kunt terugvinden hoe moeilijk een boom het in een droog jaar heeft gehad. Na een droog jaar is de jaarring vaak smaller, omdat de boom dan minder hard groeit. Copini: "De eiken en beuken die wij hebben bekeken hebben de afgelopen eeuw meerdere droogtes meegemaakt: bijvoorbeeld in 1921, 1959 en 1976. Hoewel de eik vaak stug doorgroeit, groeide de droogtegevoelige beuk toen net zo slecht als na de droogte van 2018. Maar ze zijn er weer bovenop gekomen."

Als het lang droog is, moet de boom steeds harder werken om water uit de bodem trekken. Op een gegeven moment bezwijken de watertransportvaten in de boom onder de grote zuigkracht. Ze gaan stuk en laten lucht binnen. Die lucht komt uit het binnenste van de boom, uit het hout dat om de vaten heen zit. Hierdoor komt het watertransport in een vat stil te liggen. We weten niet of een transportvat van een blokkade door een luchtbel kan herstellen of dat het vat voor altijd onbruikbaar is geworden. Om daarachter te komen moet je in een boom kunnen kijken.

"Ik vind het onverteerbaar dat we zoveel weten van de natuur om ons heen maar dat we niet goed weten hoe watertransport plaatsvindt in een boom en wat de zwakke punten zijn", zegt plantfysioloog Carel Windt van het Forschungszentrum Jülich. Windt werkt daarom met MRI-scanners waar bomen in passen. Hij legde onlangs de laatste hand aan een mobiele MRI-scanner die je mee het bos in kunt nemen. Met deze apparatuur hoopt hij precies te kunnen volgen waar en wanneer het watertransport in een boom stokt.

We zitten in de aanloop naar klimaatverandering, de bomen van nu moeten omgaan met de droogte van de toekomst. Jan den Ouden van de Wageningen Universiteit: "Wat we moeten doen hangt af van wat we van het bos willen: willen we erin wandelen, koolstofdioxide vastleggen, willen we dat er in een bos een bepaalde soort natuur aanwezig is of dat het hout oplevert?"

Jan den Ouden maakt zich door de omvallende fijnsparren zorgen over de Nederlandse houtproductie: "Wat er nu vooral afsterft zijn de bomen die we gebruiken voor bosbouw." Deze soorten zijn vaak aangeplant op droge zandgronden die daar eigenlijk niet geschikt voor zijn. Den Ouden: "Het ging altijd goed, nu krijgen we het deksel op de neus." En dat is een probleem: gemiddeld gebruikt een Nederlander een kuub hout per jaar en dat hout moet ergens vandaan komen.

Meer of minder kappen

"Bosbouwers zitten met de handen in het haar", zegt boombioloog Frank Sterck van de Wageningen Universiteit. "We weten niet goed hoe je een productiebos het beste kunt beheren om ervoor te zorgen dat het voldoende hout blijft produceren." En daar komt de vraag hoe je dat doet in een steeds warmer en droger klimaat nog bovenop. Samen met promovendus Marleen Vos doet Sterck een groots opgezet onderzoek waarbij in verschillende stukken bos steeds meer of minder wordt gekapt. Daarna kijken ze hoe het bos daarop reageert.

De onderzoekers verwachten dat als je een kwart van de bomen kapt er voor de overblijvende bomen meer water en voedingsstoffen beschikbaar zal zijn. Maar als je teveel kapt drogen de bomen die blijven staan uit omdat er minder schaduw is en water daardoor sneller verdampt. Bovendien verwijder je met elke boom die je kapt en afvoert voedingsstoffen uit het bos waardoor de bodem steeds armer wordt.

Boswensen in kaart brengen

Je zou dit kunnen compenseren door een boom na de kap te schillen en de bast in het bos achter te laten. Marleen Vos heeft van een aantal bomen precies bepaald hoeveel voedingsstoffen er in welk onderdeel van de boom zitten. Daaruit bleek dat als je de bast laat liggen je flink wat voedingsstoffen kunt behouden, voor een Douglasspar bijvoorbeeld de helft van wat anders verloren zou gaan.

Het is volgens de onderzoekers van de Wageningen Universiteit daarom belangrijk om onze boswensen goed in kaart te brengen voor we in actie komen. Jan den Ouden: "Het bos heeft ons niet nodig, wij hebben het bos nodig. De vraag is ook niet, gaat het bos dood. Bos verdwijnt niet zomaar, maar zal doordat het warmer wordt en vaker langdurig droog is wel veranderen." Dit zou ertoe kunnen leiden dat we minder goed een beroep kunnen doen op ons eigen bos als we in de toekomst hout nodig hebben.

Dit artikel verscheen ook in de VPRO Gids.
De Kennis van Nu: De boom in is woensdag te zien op NPO 2 om 22.20 uur.

NPO Radio 1 houdt je dagelijks op de hoogte over de laatste ontwikkelingen in de wetenschap

Dagelijks tussen 17.00 en 18.30 uur in Nieuws en Co
Iedere werkdag van 02.00 tot 04.00 uur in Focus
En wanneer je maar wil in podcast Focus Wetenschap