Waar kunnen we Mark Rutte verantwoordelijk voor houden?

"De verantwoordelijkheidsstructuur is een probleem", zegt Paul Bovend'Eert, hoogleraar staatsrecht aan de Radboud Universiteit. Op papier heeft de minister-president niet zoveel bevoegdheden, maar in dagelijkse politiek ligt dat anders.

"In de praktijk bemoeit de minister-president zich met allerlei dossiers, informeel, feitelijk, terwijl hij daar geen verantwoording over aflegt." Ook Jack de Vries, de voormalig politiek rechterhand van oud-premier Balkenende op het ministerie van Algemene Zaken, ziet een 'scheve situatie'. De premier wordt volgens hem 'de macht niet gegund', terwijl we hem 'de verantwoordelijkheid wel toedichten.' In toenemende mate wordt de premier dus verantwoordelijk gehouden voor zaken waar hij op papier niet verantwoordelijk voor is. Maar in de praktijk wel invloed op heeft.

Direct of indirect verantwoordelijk

Die spagaat leidt tot verwarring. Zo zei premier Rutte voor het Toeslagenschandaal slechts 'indirect verantwoordelijk te zijn'. Dat klopt ook volgens de regels van het staatsrecht. Want daarbij zijn individuele vakministers verantwoordelijk. De premier coördineert.

Tegelijk 'voelde' Rutte zich naar eigen zeggen wel verantwoordelijk en zegt hij vaak dat 'alles wat goed gaat, komt door het team, bij fouten moet u bij mij zijn.' Maar als het in de praktijk fout gaat, verwijst hij vaak weer naar de verantwoordelijk vakminister.

Klein maken

De onduidelijkheid over de precieze invulling van zijn verantwoordelijkheden, geeft de premier veel ruimte om verantwoordelijkheid wel of niet te pakken. Premier Rutte lijkt graag een wat bescheidener rol op zich te nemen als het gaat om inhoudelijke dossiers en richt zich vaak op het soepel verloop van het politieke proces.

Zijn eigen rol maakt hij bovendien graag klein, vertelt Rutte-biograaf en NRC-journalist Petra de Koning: "Hij maakt ook heel vaak gebeurtenissen of dingen klein." Toen Rutte aan het begin van de coronacrisis een historische minister-presidentiële toespraak gaf op TV, voor het eerst sinds de jaren '70, kreeg hij kritiek op het idee van het opbouwen van groepsimmuniteit. Daarna noemde Rutte de toespraak dat typerend een 'tv-praatje'. Door de toespraak kleiner te maken, wordt de 'fout' misschien ook wel kleiner.

Verantwoordelijkheid

De premier maakt zijn verantwoordelijkheid dus bij voorkeur niet al te groot. Maar de oppositie in de Tweede Kamer en een deel van maatschappij nemen daar geen genoegen mee en zien de premier juist wel als de directe verantwoordelijke voor grote maatschappelijke problemen, zoals de schade door gaswinning in Groningen.

Dat kan worden opgelost, zegt hoogleraar staatsrecht Bovend'Eert. "Door beter te regelen dat de premier richtlijnen kan geven over belangrijke zaken". Daarmee kan Rutte op papier ministers aanwijzingen geven en kan hij daar ook op worden aangesproken en 'op het matje worden geroepen in het parlement'.

Hoofd en hart

Premier Rutte zelf ziet weinig heil in zulke 'staatsrechtelijke discussies' en vindt dat hij prima 'uit de voeten kan' met de manier waarop die verantwoordelijkheid is geregeld. "Als ik mezelf aanspreekbaar voel, dan is dat genoeg."

Want, zegt de premier over de verantwoordelijkheid voor het beleid: "Uiteindelijk bestuur je met je hart en je hoofd. Het wetboek zegt: ik ben er niet verantwoordelijk voor, mijn hart en hoofd zeggen: ik ben er wel verantwoordelijk voor."

Dit was deel drie en tevens het laatste deel van de serie 'De macht van Rutte'. In het eerste deel van de serie ging het over de macht van de premier op papier. In deel twee werd de macht van Rutte in de praktijk besproken. Alle delen zijn terug te luisteren in de podcast 'De Nieuws BV Politiek', ook te vinden in je favoriete podcast-app.