De dood laat zich niet regisseren

De 74-jarige, inmiddels dementerende vrouw, had een euthanasieverklaring opgesteld, maar gaf later wisselende verklaringen over haar doodswens. Los van de uitslag van de rechtszaak laat deze kwestie volgens mij vooral één ding zien: de dood laat zich nu eenmaal heel slecht regisseren.

Zelfregie

We leven in een tijd van zelfregie. We mogen kiezen waar we ons verzekeren, met wie we seks hebben, waar we willen wonen en werken en waarheen we op vakantie willen. We moeten ook de hele tijd kiezen, want niemand kiest voor ons. Niet kiezen is stiekem ook een keuze, en we hebben geen gezag, gewoonte of autoriteit meer over waar we min of meer veilig en blind achteraan kunnen lopen.

Dus moeten we ons leven ferm in de hand nemen en de regie over ons bestaan op ons nemen. We moeten verantwoordelijk zijn voor alle aspecten van ons bestaan, vrij van bemoeienissen door anderen. Het leven overkomt ons niet, we regelen dat graag zelf. En gaat er toch iets fout, dan is het altijd iemands schuld: de overheid heeft gefaald in haar wetgeving, de werkgever heeft verzuimd te controleren, de politie kwam te laat en dokter was niet bekwaam die ene operatie uit te voeren.

Utopie

De aardigheid van het leven is echter dat het zich halsstarrig blijft verzetten tegen onze utopie van autonomie, controle en maakbaarheid. Het leven overkomt ons voor een groot deel, of we dat nu leuk vinden of niet. Je kan niet beslissen of je geboren wordt, die beslissing nemen je ouders. Noch waar je wordt geboren, bijvoorbeeld in een sociale achterstandswijk of in een villapark. Je kan niet beslissen wie je vrienden worden, anderen maken jou tot de hunne.

Je kan niet beslissen op wie je verliefd wordt. Dit kan een femme fatale zijn of een trouwe carrièrevrouw. Je kan niet beslissen dat je kinderen neemt, die krijg je nog altijd. We verzetten ons daar wanhopig tegen door te rommelen met voorbehoedsmiddelen, abortus, sterilisaties, vruchtbaarheidsbehandelingen, draagmoeders en zaaddonors, maar het blijft rommelen in de marge van een groter geheim dat als zand door onze handen glipt.

Sterven op bestelling

De dood, die toch ook zo bij het leven hoort net zoveel als geboren worden, is bij uitstek een domein waar controle en regie worden verslagen. Niemand wil dood, iedereen wil leven. En zij die zeggen te verlangen naar de dood, zijn eigenlijk altijd bang om door te leven.

Iedereen gaat dood en maar al te vaak gaat het er rommelig aan toe. Het lichaam valt langzaam uit elkaar, het decorum wordt dag bij dag langzaam afgelegd, waardigheid lijkt te verdampen, de geest dooft langzaam uit, het hele wezen schreeuwt soms van pijn. De dood onttrekt zich heftig aan onze controledrift.

Niet te accepteren

Niet dat we deze situatie accepteren. We kunnen dat eenvoudig niet, zonder onze utopie op te geven. Dus slaan we aan het hyperregisseren. We leggen vast of we gereanimeerd willen worden of niet, dat we bij dementie moeten worden geholpen onze waardigheid te bewaren. Maar ook dat we geen kasplantje willen zijn, dat we niet willen lijden en dat we de kinderen niet willen belasten met onze ongewenst geworden en om aandacht schreeuwende aanwezigheid.

Dus verplichten wij wetgevers dat in de wet te verankeren, advocaten om onze rechten te verdedigen en artsen om hun eed te veronachtzamen. We willen leven op bestelling, we willen sterven op bestelling, zonder te hoeven wachten op de ober met zijn doodskleed.

Pathetisch

En dan scheurt ons bouwwerk in tweeën, als de zoveelste Toren van Babel. We wilden ooit dood. Nee, we zeiden ooit dat we dood zouden willen zijn. Maar nu de toekomst het heden is geworden, verdampt die zekerheid die alleen kon blijven bestaan bij de gratie van de niet-nabijheid.

Nu de dood zich langzaam naar de voordeur toe beweegt, wordt al het menselijk gewriemel pathetisch. De dood spaart niemand. Niemand weet of de dood pijlsnel het levenskoord doorsnijdt of dat het een langzaam proces is waarbij elke vezel stuk getrokken wordt tot er niets meer over is.

Dit proces is heilig, omdat ze weerloos is. En bij dat proces past geen wilsverklaring en dodelijke injectie op bestelling, maar een zwijgende en volhardende nabijheid die in onze maatschappij helaas steeds minder als deugd wordt herkend.

Frank Bosman is cultuurtheoloog.