Vrijdenken is interessanter dan Pavlov-reacties

Hij onderzocht dit fenomeen verder. Vijf seconden voordat hij de honden voedsel gaf liet hij het geluid van een metronoom horen. En ja hoor, zelfs als hij het tikken van de metronoom liet horen maar geen voedsel gaf begonnen de honden al speeksel af te scheiden. Zo stuitte hij op klassieke conditionering. Als een prikkel A (geluid) herhaaldelijk voorafgaat aan prikkel B (het voeren) leidt tot speekselproductie dan gebeurt dit ook als na prikkel A, prikkel B uitblijft.

Nu zou men denken dat de homo sapiens met zijn reusachtige breinomvang minder makkelijk voor de gek zijn te houden dan honden. Niets is minder waar. Kijk maar naar de wijze waarop politiek en wetenschap hebben gereageerd op de H.J. Schoo lezing (Elsevier) van Buma, de fractievoorzitter van het CDA.

Vrijheid en gelijkheid

Buma betoogde in de Rode Hoed dat de Nederlandse cultuur niet gebouwd is op het cultuurrelativisme van het multiculturele vooruitgangsdenken. Verscheidenheid is nooit een doel op zich geweest, het ging om gewetensvrijheid. Hij benadrukte dat het christendom juist een voorloper is geweest van de moderniteit. Het theologische uitgangspunt dat ieder mens voor God gelijk is een vruchtbare voedingsbodem voor gewetensvrijheid maar ook van democratie.

Nederland is altijd een land geweest van minderheden, een land waarin gewetensvrijheid een groot goed is. Dat laatste eist hij ook van nieuwkomers. Omgekeerd kunnen nieuwkomers dat dan ook van autochtonen eisen. Buma vreest echter dat de islam die gewetensvrijheid niet erkent, waardoor hij pessimistisch is over de kans op een Europese islam.

Veel van wat in deze tijd mis gaat, is volgens Buma terug te voeren op het verabsoluteren van vrijheid en gelijkheid, beginselen van de Franse revolutie. Niet de welvaart, niet de gelijkheid, niet de vrijheid, maar het versplinteren van de gemeenschap werd het grote gemeenschappelijke probleem.

Naast immigratie en globalisering is een oorzaak van het ongenoegen volgens Buma het valse vooruitgangsdenken dat sinds de jaren zestig de norm is. Onder het mom van vooruitgang is het belang van de herkenbare gemeenschap met haar cultuur, identiteit en omgangsvormen, geminimaliseerd. Vrijheid en gelijkheid zijn volgens Buma als waarden in de multiculturele samenleving verabsoluteerd waardoor hij vreest dat de gewetensvrijheid in het gedrang kan komen.

Vervolgens wees hij naar de christelijke grondslag van Nederland. We moeten terug naar een traditie van leven in dienst van elkaar. De begrippen vrijheid en gelijkheid moeten herijkt worden. Onze traditie, cultuur en waarden mogen niet verwateren met de komst van zovelen uit andere culturen. De West-Europese traditie is er volgens Buma niet een van individualisme maar van collectieve waarden die "de mens niet op een voetstuk plaatst maar hem juist bescheidener maakt".

Weinig indrukwekkend commentaar

De commentaren op de lezing van Buma waren niet mals. Zijn vrees dat de islam geen gewetensvrijheid erkent werd weggezet als islam-bashing. Zijn pleidooi voor een 'Leitkultur' gebaseerd op gewetensvrijheid werd neergesabeld als onwil om zich te verdiepen in andere culturen. Aan zijn constatering dat het onbehagen van de boze burger samenhangt met doorgeschoten individualisering en de teloorgang van gemeenschappelijke waarden werd nauwelijks aandacht besteed. Veel commentatoren geven er de voorkeur aan om zich te distantiëren van de boze burger in plaats van zich in zijn lot te verdiepen.

Al deze reacties waren niet erg indrukwekkend. Waarom mag Buma de stelling niet verdedigen dat christendom wel degelijk een voorbereider is geweest van gewetensvrijheid en democratie? Buma is de eerste om te erkennen dat het christendom zelf tegen die waarden heeft gezondigd. Kolonialisme, slavernij, haat tegen vrouwen en homo’s hebben allen welig getierd. Dat was echter Buma’s punt niet. Hij betoogde dat het simpele theologische gegeven dat voor God alle mensen gelijk zijn, de moderniteit heeft voorbereid. Uiteindelijk kon daardoor het christendom worden getemd. Dat is een interessante gedachte die aandacht had verdiend.

Sterker nog, het feit dat gewetensvrijheid in de islam nog veel problematischer is dan in het christendom zou al die commentatoren aan het denken hebben kunnen zetten. Afvalligheid is een serieus probleem in de islam. Waarom heeft de islamitische wereld niet kunnen voortbouwen op de grote denker Averroes (1126-1198) die de leer van Aristoteles probeerde te verzoenen met de islam? Hij betoogde dat de Koran door mensen geschreven is en dat de waarheid niet noodzakelijkerwijs samenvalt met de Goddelijke openbaring. Waarom heeft Averroes wel invloed gehad op de Westerse christelijke en Joodse filosofie en nauwelijks op het islamitische denken?

Al die vragen blijven onaangeroerd omdat bij sommige commentatoren kritiek op het christendom modieuzer is dan kritiek op de islam. Waarom toch altijd die Pavlov reacties? Zijn wij echt niet meer in staat om vrij te denken?

Arend Jan Boekestijn is commentator bij Dit is de Dag