Ambtelijke kramp

"Als ambtenaar moet je nooit vergeten voor wie je het doet en dat is uiteindelijk voor de burger en niet voor de minister", las hij mij de les. Een kort gesprekje dat me altijd bijgebleven is, omdat de meeste overheidsdienaren die ik tegenkom toch echt voor de minister en het departement werken.

Geheugenverlies, gedraai en gelieg

Een beetje trots op de eigen organisatie en de reflex jezelf en je collega’s te beschermen is logisch en te prijzen. Maar ergens is er een omslagpunt. Dat is het moment waarop de roze bril ingeruild wordt voor geheugenverlies, gedraai en gelieg. Ook nog eens bijzonder ineffectief gedrag want, zoals een Haagse fluisteraar graag mag zeggen: "Ministers vallen eerder over de cover-up operatie dan over de eigenlijke misdaad."

Denk hierbij aan minister Ivo Opstelten die niet opstapte vanwege wat er op het bewuste bonnetje stond, maar omdat hij verzon wat erop stond en het bonnetje niet kon vinden. Ook zijn opvolger op het ministerie, Ard van der Steur, moest zijn biezen pakken vanwege zijn aandeel in de cover-up operatie.

Ambtelijke kramp

Wie de reputatie van de bewindspersoon en het ministerie bovenaan zet, schiet al snel in de kramp bij gepercipieerde risico’s. Research-journalisten ondervinden dat praktisch iedere dag. Verzoeken op basis van de Wet Openbaarheid van Bestuur (WOB) worden getraineerd, geweigerd of voorzien van zoveel zwarte lak, dat er nauwelijks iets in staat. Daar wordt iedereen wantrouwend van.

Een collega van EenVandaag trof eens mails van eigen hand aan in antwoorden op een WOB-verzoek. Tot zijn grote verbazing waren er regels in zwartgelakt. Bijzonder. Als een ambtenaar jouw eigen teksten voor je verborgen wil houden. Ambtelijke kramp, noem ik dat. In een poging een minister te beschermen wordt de speurhond daardoor zo gefrustreerd dat er (onnodig) bijtgevaar ontstaat.

Tenenkrommend

Het wordt nog erger als de rechterlijke macht de overheid 'faciliteert' bij dit soort gedrag. Een bevriende journalist is al bijna vijftien jaar op zoek naar de afgeluisterde gesprekken van de zogenaamde Hofstadgroep. Hij vermoedt dat er meer AIVD-tapverslagen zijn dan tot nu bekend geworden is. Onderliggende vraag is: had de AIVD kunnen weten dat Mohammed B. het voorzien had op Theo van Gogh?

Tenenkrommend is dan de vraag die hij kreeg van een bestuursrechter. "Of hij besefte dat het geen spelletje is?" Pas bij de Raad van State voelde hij zich voor het eerste serieus genomen in zijn verzoek om openbaarheid. Wel bemoedigend dat er hogere rechters zijn die niet klakkeloos achter de landsadvocaat aanlopen.

Voor wie werk je?

Naast WOB-verzoeken zijn ook klokkenluiders niet populair. Zelfs bij bewezen gelijk, wordt hij of zij steevast beschimpt en weggewerkt. Uit de school klappen en daarmee de organisatie in de wind zetten weegt kennelijk zwaarder dan het aan de kaak stellen van onrecht. Interessante wezens zijn we toch.

Woorden als transparantie en persvrijheid worden makkelijk gebruikt, maar als het duo aanklopt is de reactie doorgaans defensief. Jezelf zo af en toe afvragen voor wie je eigenlijk werkt, kan verhelderende inzichten opleveren. Dat geldt overigens niet alleen voor ambtenaren, maar voor praktisch iedereen.