Perfecte storm dreigt Europa omver te blazen

Wij eenvoudige stervelingen zijn gewoontedieren. We staan 's ochtends op en richten ons op ons werk in de veronderstelling dat de wereld om ons heen niet wezenlijk is veranderd. Men zou dit de dictatuur van de normaliteit kunnen noemen. Het is een vreemde veronderstelling. De essentie van geschiedenis is immers verandering. Toch blijven wij telkens weer normaliteit veinzen. Kennelijk valt de behoefte aan overzichtelijkheid niet te onderdrukken. Die behoefte is begrijpelijk maar niet erg verstandig. In de huidige verwarrende tijd zou men zich juist moeten richten op verandering, aangezien die verstrekkende gevolgen kan hebben.

Historici kunnen ons daarbij helpen. Zij houden zich immers de hele dag met verandering bezig. Zij zijn eigenlijk elke dag in de weer om de dictatuur van de normaliteit te bestrijden. Zij richten zich immers op continuïteit en discontinuïteit en slaken een vreugdekreet als zij weer een cesuur in het vizier denken te hebben. Historici zijn ook dol op de historische analogie, niet omdat de geschiedenis zich herhaalt maar omdat zowel verschillen als overeenkomsten ons kunnen helpen om de huidige tijd beter te begrijpen.

Laatste benen

De laatste tijd wijzen historici op verontrustende ontwikkelingen. Zij beweren bijvoorbeeld dat de bestaande wereldorde op zijn laatste benen lijkt te lopen. De vier pilaren van de naoorlogse orde zijn volgens hen aan erosie onderhevig.

De naoorlogse wereldorde werd geschraagd door vier pilaren. Ten eerste, de Amerikaanse bereidheid om zich in te zetten voor de veiligheid van Europa. Ten tweede, een door de VS geleide liberale economische orde. Ten derde, bloeiende democratieën, in tegenstelling tot de periode voor WO II. Tenslotte, de onderdrukking van nationalisme, dat voor WO II immers nog welig tierde. Het gevolg van dit alles was dat het oude Duitse vraagstuk - Duitsland was na de eenwording in 1871 zo groot geworden dat het machtsevenwicht in gevaar dreigde te komen - diep kon worden begraven. Duitse regeringen en burgers gaven immers op bewonderenswaardige wijze rekenschap van de nazi-barbarij en de Europese samenwerking verzoende de twee erfvijanden Duitsland en Frankrijk. Het was een in alle opzichten indrukwekkende prestatie.

Betonrot

In al deze vier pilaren heeft echter de betonrot toegeslagen. Wat de eerste pilaar betreft, Trump relativeert regelmatig de bijstandsclausule van de NAVO. De internationale liberale economische orde, de tweede pilaar, wordt door Trump met zijn handelsoorlogen eveneens bedreigd. Met de democratie, de derde pilaar, gaat het ook al niet goed. Het aantal democratieën in de wereld is in de afgelopen tien jaar gestaag afgenomen en ook op ons continent is dat het geval in Oost-Europa. Tenslotte steekt het nationalisme overal de kop op: Brexit, AFD, Forum, Front National etc.

Nu de oude liberale orde zo onder vuur is komen te liggen vragen sommige historici zich af of het aloude Duitse vraagstuk weer zal opduiken. Op economisch terrein lijkt dit al het geval te zijn. De Duitse voorkeur voor een politiek van soberheid wordt in de zuidelijke landen immers als een dictaat ervaren. De Duitsers zijn het daar niet mee eens. Zij zijn niet bereid om landen die hun economie en huishoudboekje niet op orde hebben te financieren op kosten van de Duitse belastingbetaler. De Duitsers voelen zich omsingeld door zwakke economieën die maar al te graag willen graaien in de Duitse vleespotten. Op militair terrein lijkt een oorlog in West-Europa echter nog steeds ondenkbaar.

Perfecte storm

Hoe het ook zij, de Europese orde staat ontegenzeggelijk onder druk terwijl de problemen zich maar opstapelen. Brexit, de Oost-Europese landen die de rechtsstaat afschaffen, de Italiaanse regering die teveel geld uitgeeft en weigert te hervormen, in Frankrijk voelt Macron de adem van de gele hesjes en Marine le Pen in zijn nek, in Duitsland is de AFD nu de derde partij en in eigen land staat Forum in de polls op 1. Tegelijkertijd doen China, Rusland en ook Trump er alles aan om de verdeeldheid in Europa nog verder aan te wakkeren.

Zelf als de oude orde nog fier overeind zou staan zou het nog steeds lastig zijn geweest om al deze problemen in goede banen te leiden. De fragiele oude orde zou onder de talrijke problemen zomaar kunnen bezwijken. Er lijkt sprake te zijn van een perfecte storm. We kunnen ons beter maar bevrijden van de dictatuur van de normaliteit. Het zou mij bijvoorbeeld verbazen als de Eurozone in zijn huidige omvang deze storm zal overleven.

Arend Jan Boekestijn in oud-VVD-Kamerlid en historicus