Zo verdween het referendum

Je had de gezichten moeten zien, hoor ik Alexander Pechtold zeggen. Hij vertelt donderdag aan wat journalisten over zijn goede band met Buma en de sfeer tijdens de onderhandelingen. Ik spits mijn oren als hij en passant uitlegt hoe hij het referendum opgaf.

Zijn mede-onderhandelaars zagen enorm op tegen de onderhandelingen daarover. De formatie liep al stroef en dit zou weer een enorm hoofdpijndossier worden, was de verwachting. Als het thema Binnenlandse Zaken voor de eerste keer ter tafel komt vreest iedereen voor opnieuw een moeizame dag. Nergens voor nodig zo blijkt. Direct tijdens de eerste onderhandelingen sneuvelt het kroonjuweel van D66; het correctief referendum is van tafel.

Pechtold geeft zijn democratiseringsagenda niet helemaal op. Hij maakt zich hard voor nieuwe middelen waarmee burgers om zich met het bestuur kunnen bemoeien. Maar een paar overleggen verder sneuvelt ook het raadgevend referendum. Het instrument waardoor het Oekraïne-referendum gehouden kon worden en waarmee binnenkort de hackwet die aan het land wordt voorgelegd sneuvelt.

Kroonjuwelen

Opvallend. Democratisering is toch de kernwaarde van D66 en het referendum een van de kroonjuwelen. Tijdens het jubileumcongres tsjirpte Pechtold zelfs nog dat de partij trots mocht zijn dat "het correctief referendum, dat échte referendum" binnen handbereik lag. Op datzelfde feestje, de vijftigste verjaardag van de partij, werd zelfs Het Nieuwe Appèl gepresenteerd. Een manifest om het vertrouwen in de democratie te herstellen. Met opnieuw een belangrijke plek voor het correctief referendum.

Toch hing de ommezwaai al even in de lucht. Eind vorige maand kwam een oude initiatiefwet van D66 opnieuw in de Kamer. Het bindend referendum was toe aan een tweede lezing. Dat wil zeggen dat de grondwet gewijzigd zou worden als een tweederde meerderheid in de Tweede Kamer en senaat instemmen met de wet. De partij van Pechtold paste echter. Hoewel ze als initiatiefnemer de wet eigenlijk zouden moeten verdedigen, werd nu oppositie gevoerd.

Verdedigingslinie

De verdedigingslinie om beide vormen van referenda de nek om te draaien is inmiddels opgeworpen. De wetten hebben weeffouten, krijg ik bij navraag te horen. Daarnaast waait de politieke wind nu eenmaal anders. De steun is er gewoon niet. Zelfs via een bondgenootschap met PVV, FvD, DENK, 50Plus en de Partij voor de Dieren is er geen meerderheid. Al verklaart dat niet waarom je daarom van je eigen ideeën af zou moeten stappen.

Een derde punt is dat het nooit een echt kroonjuweel geweest zou zijn. De Democraten voeren weliswaar sinds de jaren ’80 actief campagne voor deze vorm van directe democratie, maar meer als een noodrem. Een manier om ongekozen bestuurders bij de les te houden. Zo zou het vertrouwen in de democratie terug moeten keren, bij gebrek aan betere middelen.

Wisselgeld

Zie daar het wisselgeld voor het verdwijnen van de volksraadpleging. Hoewel bezworen wordt dat het niet om uitruilen gaat, staan er toch twee goedmakertjes in het regeerakkoord voor Pechtold en de zijnen. Zo wordt letterlijk het “Right-to-challenge-principe” uit het D66 verkiezingsprogramma overgenomen en wordt het mogelijk om de gekozen burgemeester en Commisaris van de Koning in te voeren. Waarmee ongekozen bestuurders niet meer bestaan en referenda helemaal niet nodig zouden zijn.

De vraag blijft, waarom de referendumwetten zo makkelijk zijn opgegeven. Waarom zou een gekozen burgemeester niet naast een referendum kunnen bestaan? En waarom zou je idealen opgeven domweg omdat je ze niet direct kunt verwezenlijken? Daarvoor is het verstandig te kijken naar de persoonlijke politieke palmares van Pechtold.

Als wethouder van Verkeer in Leiden verzette hij zich al met hand en tand tegen een referendum over een sneltram. Als minister van Bestuurlijke Vernieuwing kreeg hij weinig meer voor elkaar dan een chip in de paspoorten te verplichten. En nog geen twee jaar geleden verloor hij het Oekraine-referendum. Best kans dat zijn hart niet per se sneller gaat kloppen van de directe democratie.

Misschien is het met die argumenten in je achterhoofd te begrijpen dat Pechtold geen grote problemen had om het referendum de nek om te draaien. Al komt het op mij over als een prins die zijn kroonjuwelen weggeeft om aan de macht te komen.

David van der Wilde is politiek redacteur voor De Nieuws BV.