Sana Valiulina over onze vrijheid en democratie: 'Ik houd mijn hart vast'

Ik houd mijn hart vast

Nu het woord 'vrijheid' in alle mogelijke contexten en combinaties ons om de oren vliegt, wil ik er ook bij stilstaan. Wat betekent vrijheid voor mij? Terug naar mijn jeugd, in het meest vrije land ter wereld, de Sovjet-Unie. Nergens kan men zo vrij ademen als in ons vaderland, dat waren regels uit een lied dat we in koor op school zongen.

Of ik erin geloofde, weet ik niet, maar ik voelde me ook vrij. En meestal ook gelukkig. Als kind had ik alle ruimte en tijd om de wereld om me heen te exploreren. Een grote binnenplaats met veel bomen en daken om te beklimmen, veel donkere hoekjes om te griezelen, uitbundig struikgewas om hoestend je eerste sigaret te inhaleren. Alle ruzies werden door onszelf uitgevochten.

Het was geen steriele wereld. Onze ouders hadden daar niets te zoeken. Je hoorde ze alleen als ze je riepen om te komen eten of als ze waarschuwden voor potloodventers en je met klem verboden om met lieve oompjes mee te gaan die je een snoepje beloofden. Alsof we dat zelf niet wisten. Als kind heb ik eindeloos en volkomen doelloos door de straten en parklanen van Tallinn rondgedoold, muzieklessen gespijbeld met een vioolkist in mijn hand en keer op keer door het donkere park naar huis gerend na sporttraining. Kennelijk had mijn moeder een rotsvaste vertrouwen in mij en in de wereld.

Op school botste mijn gevoel voor vrijheid weleens op de harde grenzen van de Sovjet ideologie. Maar ergens wisten we dat de ideologische idioterieën een vorm waren van een noodzakelijk kwaad. Er viel niet aan te ontkomen, maar daarom hoefden ze nog geen vat op je te hebben. Het beste tegengif waren de boeken. Ik weet zeker dat Nils Holgerssons wonderbare reis, De kleine prins en later The Catcher in the Rye meer aan mijn vrijheidsbesef hebben bijgedragen dan welke vurige redevoering over vrijheid en democratie dat ooit zou hebben kunnen doen.

Toen ik in Moskou ging studeren werd het noodzakelijke kwaad een stuk kwader. Hoe dichterbij het Kremlin hoe moeilijker de ademhaling. Maar wij werkten gestaag aan onze geestelijke immuniteit. De mantra van de staat 'als er maar geen oorlog komt' weigerden we te slikken. Moesten we vanwege het opgeklopte oorlogsgevaar als makke schapen in een totalitair land weg kwijnen?

Vrijheid

Aan de Sovjet-periode van mijn leven heb ik een handicap overgehouden. Overgevoeligheid van mijn zesde zintuig voor al te mooie vrijheidsretoriek van de machthebbers. Mijn hypertrofische zesde zintuig weet beter dan mijn brein dat 'the road to hell is paved with good intentions'.

Ik ervoer het als een groot wonder dat je in zo’n kikkerlandje als Nederland, met zoveel mensen op een kluitje aarde, zo vrij kon ademen. In Nederland heb ik ook begrepen wat de Georgisch-Russische filosoof Merab Mamardasjvili bedoelde, toen hij zei dat democratie een kunstmatige constructie was omdat die recht tegen de wetten der natuur inging, namelijk tegen het recht van de sterkste. Dat democratie door ons in het hier en nu telkens weer opnieuw uitgevonden moest worden en dat democratische instituties zonder deze constante inspanning geen garantie konden zijn voor vrijheid.

Sinds enige tijd stokt mijn ademhaling regelmatig, gelukkig niet door het vermaledijde virus. Er is iets gaande wat mijn zesde zintuig in verwarring brengt en ook angst inboezemt. Ik houd mijn hart vast.