Sana Valiulina over de illusie van het Sovjet-heldendom

Als er maar geen oorlog komt

Het refrein Als er maar geen oorlog komt was een constante in het leven van de Sovjetmens. Net als boekweitpap voor het ontbijt, koolsoep, haring in tomatensaus, kunstschaatsen en tekorten aan de meeste elementaire producten en levensmiddelen. Dit refrein versterkte als het ware het incasseringsvermogen van de Sovjetmens voor zover dat al te versterken viel.

De horigen van het Sovjetimperium waren bereid om armoe, achterlijkheid en willekeur te aanvaarden als 'er maar geen oorlog komt'. Bij iedere nieuwe 'surprise' van de staat werd dat refrein weer uit de krochten van het collectieve onderbewustzijn gehaald, waarna men zich deemoedig met het leven verzoende.

Maar wij, kinderen van Brezjnev, de generatie van de jaren zestig, vertikten het op dat liedje te dansen. We wilden niet gegijzeld worden door de oorlog die ons ver en onwerkelijk leek. Wij zaten in het generatieconflict.

Gooide je bijvoorbeeld in de kantine een stukje brood weg dat je zelfs bij de macaroni geserveerd kreeg, dan werd je direct aangevlogen door een ouder iemand. "Jullie hebben de oorlog niet meegemaakt! Jullie weten niet wat honger is!" Smachtte je naar de Amerikaanse jeans zonder welke het leven van een vijftienjarige allicht één groot drama was, dan waren we door en door materialistisch, omdat we de oorlog niet hadden meegemaakt.

Volgens mijn moeder wisten we niet wat het leven was, omdat we de oorlog niet hadden meegemaakt. En bij alle misdragingen van de jeugd van tegenwoordig werd er gejammerd dat Stalin dood was. De grote man, zou ons, de verwende, ondankbare generatie die de oorlog niet had meegemaakt, gauw mores leren!

Verzet tegen de staat

Om ons bij de les te houden werden we overvoerd met oorlogsverhalen. Die gingen altijd over onverschrokken helden die voor ons hun prille levens hadden opgeofferd. Dat mochten we nooit vergeten. Op school kwamen veteranen, hun borst vol blinkende medailles, ons over de oorlog vertellen. Het waren heroïsche verhalen over hoe ze de Duitsers te slim af waren geweest.

Buiten de lessen patriottisme maakten we lugubere, oneerbiedige grapjes over de jong gestorven, gemartelde helden. We waren tenslotte de verwende, ondankbare, cynische generatie die de oorlog niet had meegemaakt. Of was het misschien ons verzet tegen de staat die ons met die oorlog wilde gijzelen? Of anders onze instinctieve afkeer van een oorlogsbeeld waarin geen plaats was voor angst, wanhoop, duisternis en voor die enorme kwetsbaarheid die de mens tot de mens maakt?

Geen heldenverhalen

Sinds 24-2 zie ik aldoor mijn moeder voor me. Ze zegt dat het aller-verschrikkelijkste geluid ter wereld het gefluit is van een vallende bom. Dat ze geen paddenstoel meer door de strot kan krijgen omdat ze twee jaar lang alleen maar paddenstoelen heeft gegeten. Ik denk aan onze Oekraïense vriend die ons pijnboompitten bracht om eekhoorntjes te voeren in het park. Hij haat de Sovjets en bij vlagen ook de Russen. Hij heeft zijn familie verloren in de Holodomor, de hongersnood die door Stalin in Oekraïne werd georganiseerd en waarbij ruim vijf miljoen mensen zijn omgekomen. En ik denk aan het zwijgen van mijn vader die in de oorlog heeft gevochten en na de oorlog tien jaar in de Goelag doorgebracht als ex-krijgsgevangene. Geen heldenverhalen.

Ze hadden gelijk. Ik weet niet wat het leven is omdat ik geen oorlog en honger heb meegemaakt. Wat ik wel weet is: Als er maar geen oorlog komt.