Nederlandse televisie: 'Van beschaafd vermaak naar nietszeggendheid'

Kom er nu nog maar eens om

In de begintijd van de televisie, jongens en meisjes en alles ertussenin, waren de uitzendingen in zwartwit en het scherm was kleiner dan een schoenendoos. De Ampexbanden waarop televisieprogramma's werden opgenomen, werden gewist en opnieuw gebruikt. Vandaar dat mijn kleine maar substantiële glansrol als Judith Kloosterhof-van der Schalie in een aflevering van Het Schaap met de vijf poten uit 1969 geheel is verdwenen. Waar ook de meeste afleveringen van zijn verdwenen - tenzij iemand van Beeld en Geluid het tegendeel bewijst - is het prachtprogramma Hou je aan je woord, een verbazend onderhoudend spelletje onder leiding van de Vlaamse schrijver Karel Jockheere. Daarnaast was er het serieuze Literaire Ontmoetingen met Hans Gomperts als interviewer. De schrijver en zijn werk stonden daarin centraal, een heel programma lang. Televisie, net als radio, richtte zich nog op de verheffing van het volk. Elite werd gezien als een nastrevenswaardige positie en niet als mikpunt van haat.

Achter de tafel bij Hou je aan je woord zaten coryfeeën als Victor van Vrieslandt, een heel jonge Harry Mulisch, Hella Haasse en de vaste kracht Godfried Bomans, wiens ster in die jaren stralend aan de Hollandse hemel stond, vanwege pa pinkelman en tante pollewop en Erik of het klein insectenboek. In niets leek hij op een gelikte en gesoigneerde presentator als Theo Eerdmans of op een cabaretier als Wim Sonneveld. Hij had iets slordigs in zijn voorkomen, zijn haar stond alle kanten op, en achter zijn bril loensten bijziende ogen. In zijn stem klonk iets ijls mee. Toch was hij een fenomeen.

Bij Hou je aan je woord werd stevig gerookt. Asbakken, sigaretten en sigaartjes alom. Glazen wijn werden geleegd en Van Vrieslandt hanteerde soms een grote bel cognac. De schrijvers moesten antwoord geven op taal- en betekenisvragen. Harry Mulisch hield zwaarwichtige vertogen, waarin de humor te diep verborgen lag. Hella Haasse kweet zich altijd charmant van haar taak, Van Vrieslandt verloor zich in bespiegelingen met hier en daar een spits onderdeel, maar iedereen zat te wachten op de beurt van Bomans. Godfried Bomans eiste alle aandacht op met zijn gevatte verhalen. Zijn zinnen waren lenig en plechtig ironisch, ze klopten altijd, het plezier dat hij zelf had in zijn bijdrage wekte het plezier van het publiek op. De grapjes bijvoorbeeld over het verbod op onderzoek naar het vaderschap, neergelegd in de code civil van Napoleon, waren snaaks en ondeugend, op een manier die nu ronduit preuts zou worden genoemd. Het was beschaafd vermaak met de rijkdom van de Nederlandse taal als centraal element.

Kijken we naar het huidige landschap van het televisiespelletje c.q. de quiz, dan zien we nog een doodenkel restant uit erudieter tijden volharden in de woestijn van nietszeggendheid.