'Ik wil twee jaar niet werken, ik wil vissen': hoe de overheid langzaam het vertrouwen verloor

Vissen

In de beginjaren van de verzorgingsstaat is het vertrouwen van de overheid in de burger groot. Andersom geldt dat ook, schetst Van der Heijden. "Toen de eerste sociale wetten er kwamen, was de overheid klein. Er was ook een andere gedachte over sociale voorzieningen: het was een soort gunst. De burger was blij dat de overheid dat allemaal deed. De gedachte dat die wantrouwen zou kunnen hebben was er gewoon niet."

Dat idee verandert naarmate men de sociale wetten als een recht gaat zien. "Als je het gevoel hebt dat de overheid verplicht is om jou te helpen, wordt je uitkering een recht. Dan veranderen de zaken fundamenteel." Van Der Heijden noemt het voorbeeld van CDA-wethouder Ate Berger, die in 1984 beleid maakte in Groningen. "Deze man vond dat mensen het recht hadden om te zeggen: ik wil twee jaar niet werken, ik wil lekker gaan vissen. Dat was gewoon evident, dat moest kunnen. We hadden immers een samenleving gebouwd met z'n allen, we waren rijk, we vertrouwden elkaar en er was een enorm optimisme over hoe de mens en de overheid in elkaar zat."

Kritiek

Voor grote problemen zorgt dit aanvankelijk niet. Die ontstaan wel tijdens de grote werkloosheid in de jaren '80, als het systeem onbetaalbaar wordt. De eerste kritische geluiden beginnen te klinken. Een kantelpunt komt er in 1992, als Klaas Swaak, wethouder in Groningen, een onderzoek start. "Daaruit blijkt dat 32% de zaak belazert, een enorm percentage. Als hij dat onderzoek naar buiten brengt, is de beer los."

Het onderzoek stelt weinig voor: het is niet meer dan een steekproef onder 78 uitkeringsgerechtigden, vervolgt Van Der Heijden. "Dat kun je natuurlijk niet representatief noemen. Maar als dat naar buiten komt en het wordt opgepakt als wél representatief, heb je een probleem. En dat is wat hier gebeurde. De media pakt het op, maakt een bijzonderheid tot een algemeenheid, en die algemeenheid wordt verheven tot maatschappelijk probleem."

Hengel

Na het onderzoek van Swaak komen er twee grotere onderzoeken, waaruit blijkt dat er wel degelijk iets aan de hand is. Van Der Heijden: "Je ziet dat de publieke opinie verontwaardigd is, maar dat het beleid eigenlijk nog heel lang zo doorgaat. Dat begint pas te veranderen eind twintigste eeuw."

Dan komt er een nieuwe filosofie. Onder het credo 'Geef ze geen vis maar een hengel' worden mensen gestimuleerd om aan het werk te gaan. Door de grootschalige fraude gaat de overheid tegelijk een andere positie innemen. Een positie die wantrouwender is. Via allerlei protocollen en reguleringen kunnen mensen voortaan aanspraak maken op een uitkering. De overheid is geen sociale verzekering meer, maar een garantiestaat. Doordat elke burger daar op dezelfde manier aan moet voldoen, ontstaat volgens Van Der Heijden een probleem.

Demonstratie van het comité 'Handen af van de Sociale UItkeringen' tegen het beleid van Sociale Zaken. Bron: Nationaal Archief.

Menselijke maat

"Mensen zijn natuurlijk gelijkwaardig, maar ze zijn niet gelijk. Op het moment dat je probeert iedereen in dezelfde mal te duwen, gaat er iets fout. Bureaucratie is ontstaan uit weerzin tegen willekeur. Terecht, maar als je de ambtenaar de mogelijkheid ontneemt om mensen verschillend te behandelen, dan krijg je dus een soort ongelijkheid die precies het tegenovergestelde is van wat je bedoelt."

Dit is ook een van de oorzaken van de toeslagenaffaire, meent Van Der Heijden. "Als je algemene regels opstelt die voor iedereen moeten gelden en de ambtenaar mag daar niet van afwijken, behandel je mensen heel ongelijk. Dan krijg je idiote toestanden, zoals we nu bij de toeslagenaffaire hebben gezien."

Ernstig

Het herwinnen van het vertrouwen is volgens Van Der Heijden niet genoeg om dit probleem op te lossen. "Het probleem is veel ernstiger: het zit in het systeem. Dat systeem van protocollen wordt nog eens enorm versterkt door digitalisering, die het mogelijk maakt dat allerlei systemen aan elkaar gekoppeld worden en het allemaal nog abstracter wordt. Je kunt het vertrouwen wel proberen te herstellen, maar daarmee is het probleem nog lang niet opgelost."

Niets missen van OVT?

Hou dan de website van OVT in de gaten, abonneer je op de podcast, of volg het programma via Facebook en Twitter.