Het NIOD is al 75 jaar onze 'nationale schoenendoos'. Hoe ontstond het instituut?

NIOD-historicus vertelde erover René Kok in OVT.

Oproep: bewaar uw dagboeken

Nog voordat het instituut bestond en de oorlog tot een einde was gekomen, kwam er een oproep van het oorlogskabinet uit Londen binnen. "Historicus Loe de Jong was in Londen bij Radio Oranje en hij was van mening dat de persoonlijke dagboeken van gewone Nederlanders zo snel mogelijk moesten worden verzameld", vertelt René Kok. "Met de overheidsarchieven kwam het wel goed, en wat de Duitsers zouden bewaren was afwachten. Het ging De Jong echt om de persoonlijke foto’s, films, brieven en dagboeken."

Het is diezelfde Loe de Jong die ervoor zorgde dat er 28 maart 1944 een uitzending van Radio Oranje komt waarin minister Gerrit Bolkestein een emotionele oproep aan het Nederlandse volk doet om dagboeken, brieven en toespraken te bewaren en aan het instituut te schenken. Waarom? Zodat "het nageslacht ten volle kan beseffen wat wij als volk hebben doorstaan en zijn te boven gekomen".

Deze oproep werd ook gehoord door de bekendste dagboekschrijver van de Tweede Wereldoorlog: Anne Frank. Zij schrijft in haar dagboek dat ze de oproep van de minister heeft gehoord en besluit haar dagboek te herschrijven, zodat het als roman uitgegeven kan worden.

Na de bevrijding

Ook na de oorlog blijft Loe de Jong doorgaan met het verzamelen van documenten. "Het jachtseizoen is geopend", zei hij daarover. Zo roept hij wederom via de radio specifieke groepen mensen op waarvan ze nog weinig dagboeken hebben: "We zoeken nog: dagboeken van Engelandvaarders, overlevenden van gevangenissen en concentratiekampen en dagboeken van onderduikers".

René Kok: "Loe de Jong was hier echt een meester in. Hij zorgde voor de oproepen en naamsbekendheid, met heel veel creativiteit. Collega’s noemden hem de reclamechef van de Bijenkorf."

De praatjes van de Loe de Jong waren een enorm succes. "Op een gegeven moment kwam er zoveel binnen dat ze ook weer niet alles wilden houden. De kwaliteit komt boven de kwantiteit te staan. Het is belangrijk dat de dagboeken een gevoel of stemming van de schrijver weergeven. Er werd ook uitgebreid gedocumenteerd wie de schrijver was. Zo ontstond er een heel compleet beeld."

Goed en fout

De geschriften laten sterk het contrast zien tussen verschillende Nederlanders. Zo is er mevrouw Elisabeth Jacoba van Lohuizen-van Wielink. "Zij was een gewone vrouw die met haar man een kruidenierszaak had, ze schreef over de enorme verbijstering die zij ervoer toen Nederland als neutraal land toch binnen werd gevallen. Ze had toen nooit kunnen vermoeden dat ze in het verzet terecht zou komen. Ze zorgde later met haar man voor het onderbrengen van 90 Joodse onderduikers in verschillende huizen, waarvan 72 het hebben overleefd."

Haar verhaal staat in sterk contrast met dat van een NSB-vrouw uit Den Haag, zij schrijft over hoe "netjes, beleefd en sterk" de Duitsers zijn. "Deze vrouw is sterk verontwaardigd dat haar man is opgepakt," vertelt René Kok. "Ze voelden zich nationalisten en zeker geen landverraders. Ze is er ook niet over te spreken dat de Koningin het land verlaten heeft."

Belang van documentatie

"De dagboeken zijn in mijn ogen de beste bron die we hebben", zegt René Kok. "De meeste mensen die de oorlog bewust hebben meegemaakt zijn nu ver in de negentig, en ook herinneringen die later zijn opgehaald zijn niet zo puur als de dagboeken die toen gelijk zijn geschreven."

Niets missen van OVT?

Hou dan de website van OVT in de gaten, of volg het programma via Facebook en Twitter.