Toeslagenaffaire: 'Ik deed het wel, maar draag geen verantwoordelijkheid'

Historisch perspectief

Hij zei dat hij van de hardheid van het toeslagensysteem heel veel buikpijn had gekregen. En toch kon hij niet anders dan de wet volgen en de regels uitvoeren. Zo verklaarde een van de topambtenaren, die vorige week gehoord werd bij het parlementair onderzoek naar de toeslagenaffaire. Het was de klassieke verdediging van een ambtenaar: de dienaar van de staat is nou eenmaal gebonden aan de regels en opdrachten van zijn overste. Waarom is die ooit opgetuigd en hebben we er ooit van gehouden? Filosoof en onderzoeksjournalist Thomas Muntz legt het uit in OVT.

De Westerse geschiedenis begint met bureaucratie, vertelt Thomas Muntz. ''Administratieve apparaten zijn zo oud als het geschrift. De moderne bureaucratie, die in dienst staat van een rechtsstaat, kwam op in de loop van de 18de eeuw in Europa. Een bureaucratie, die langs rationele wegen werd ingericht als integraal onderdeel van de verlichting. Het staatsapparaat werd ingericht langs bepaalde wetten en regels, die voor iedereen golden. Dat werd lange tijd gezien als het ideaal van een rationele samenleving.''

De bureaucratie zou daarmee gelijke behandeling voor elke burger garanderen. Maar toch liep het tegen een fundamenteel probleem aan: Is de bureaucratie om de macht van de staat te bevestigen? Of om de rechten van de burgers te beschermen? ''Dat is eigenlijk een vraag waar we nog steeds mee worstelen'', legt Muntz uit. ''In het geval van de toeslagenaffaire komt tot een punt waarop het staatsapparaat zich voortbeweegt op een manier, die haaks staat op de belangen van de burgers.''

In het kort

Trouw bracht samen met RTL Nieuws de toeslagenaffaire aan het licht: bij duizenden ouders werd onterecht de kinderopvangtoeslag stopgezet en teruggevorderd. Daarbij was sprake van een actieve fraudejacht vanuit de dienst toeslagen. Het kenmerk van tweede nationaliteit in de administratie werd gebruikt als indicator of iemand fraudeur zou zijn. Naar aanleiding daarvan is deze weken een parlementair onderzoek gaande: wie was verantwoordelijk voor de toeslagenaffaire?

Holocaust

De rol van de bureaucratie werd eerder in geschiedenis ook al ter discussie gesteld. ''Een exemplarisch voorbeeld is de hongersnood die Stalin bewust in Oekraïne liet plaatsvinden. Dat kon doordat statistici en ambtenaren daarvoor hadden uitgerekend hoeveel calorieën een leger nodig had. Het was een bureaucratische gang van zaken: zoveel calorieën aan aardappelen, zoveel calorieën aan vlees voor het leger. Dat kon je ook omdraaien: zoveel calorieën aan Oekraïne onttrekken waardoor de bevolking stierf.''

Een ander voorbeeld van bureaucratische massamoord was de Holocaust, vertelt Muntz. ''Bureaucratie speelde daar een vreselijk belangrijke rol in: het administreren van minderheden, staatsvijanden en die informatie goed opslaan, maar ook het optuigen van bureaucratie om mensen te vermoorden.''

Proces Adolf Eichmann

Het waren verschrikkelijke voorbeelden uit de geschiedenis, waar onze bureaucratie niets mee te maken heeft. ''Daarom is het onsmakelijk om het beroemde proces tegen Adolf Eichmann (de bureaucraat van de Holocaust) te vergelijken met de toeslagenaffaire. Dat proces werd bijgewoond door filosoof Hannah Arendt. Die schreef in haar boek Eichmann in Jeruzalem een invloedrijke kritiek op bureaucratie.''

Voor Muntz levert de kritiek op bureaucratie grote inzichten om de huidige toeslagenaffaire te begrijpen, ''zonder een vergelijking te maken met de Holocaust.'' Bureaucratie wordt vergeleken met een systeem waarin de verantwoordelijkheid van bureau naar bureau wordt doorverwezen. Volgens Muntz heeft dat ertoe geleid dat door de geschiedenis heen het acceptabel is geworden voor een bureaucraat, om zich te verdedigen met: 'Ik deed het wel, maar draag geen verantwoordelijkheid.'

Niets missen van OVT?

Hou dan de website van OVT in de gaten, abonneer je op de podcast, of volg het programma via Facebook en Twitter.