Hoe overheid en individualistische burger elkaar in de houdgreep houden

1. We hebben een bureaucratieprobleem dat zichzelf in de staart bijt

De overheid is een fascinerend ding, maar zij doet niet altijd wat zij moet doen. De rechtsstaat is verzonnen om willekeur te voorkomen, vanuit een tijd waarin koningen lukraak konden doen wat ze wilden. De verzorgingsstaat is in het leven geroepen om mensen te emanciperen en bestaanszekerheid te bieden. Een groep mensen voor wie dit eigenlijk zou moeten gelden, sluiten we steeds meer uit. De overheid produceert willekeur, ondanks alle regels die we hebben vastgelegd. Deze willekeur en uitsluiting leiden tot onrechtvaardigheid.

Wij kunnen steeds slechter omgaan met mensen die niet doen wat we beleidsmatig bedacht hebben. We definiëren steeds strikter wat normaal is. Meer en meer mensen vallen buiten de boot.

Dat is goed zichtbaar in wat ik de entry/exit-paradox noem: je hebt problemen waardoor je recht op iets hebt, maar omdat je die problemen hebt, wordt je dat recht ontzegd.

Denk aan jongeren met gedragsproblemen die in een traject voor jongeren met gedragsproblemen komen, waar ze uitgeknikkerd worden omdat ze zich niet gedragen. Of mensen die niet met geld kunnen omgaan, die in een traject komen voor mensen die niet met geld kunnen omgaan (de schuldsanering), waar ze vervolgens uit gegooid worden omdat ze nieuwe schulden maken, omdat ze niet met geld kunnen omgaan.

We zijn een van de meest hoogopgeleide landen, maar de organisatie van deze problemen krijgen we gewoon niet voor elkaar. De mensen waar de verzorgingsstaat eigenlijk voor bedoeld is, sluiten we voortdurend bureaucratisch op allerlei manieren uit.

Als je gezinnen zelf vraagt welke oplossingen ze graag zouden zien, blijken er vaak eenvoudige mogelijkheden te zijn. Zij komen met oplossingen waar het systeem nooit mee zou zijn gekomen. Zo wilde een vader die in de schuldsanering terechtkwam de auto die hij af had moeten staan graag terug. Hij heeft twee dochters met een hechtingsstoornis, die iedere dag met een andere chauffeur in de taxi naar school moesten, en daardoor steeds overstuur in de klas zaten.

Een rekensommetje laat de krankzinnigheid daarvan zien. De totale schuld van deze man was 11.000 euro per jaar. Hij zou nog vier jaar in de schuldsanering zitten. De taxi kost 8.000 euro per jaar, wat na vier jaar oploopt tot 32.000 euro. En twee intramurale plekken voor de dochters waarbij uithuisplaatsing werd overwogen, van 75.000 euro per stuk. Daar zitten ze minstens twee jaar in. En wat hebben we straks bereikt? Dat we een vader en zijn dochters uit elkaar hebben gehaald. Zijn we 300.000 euro verder. Zullen we gewoon die auto teruggeven met een paar benzinebonnen en een verzekering? Dan zijn we morgen voor 6.000 euro klaar.

2. We zijn te veel klant geworden van de overheid, en te weinig burger

De Franse politiek filosoof Alexis de Tocqueville schreef het allerbeste boek dat ooit over democratie geschreven is. In Over de Democratie in Amerika (1931-32) deed hij op het eind een voorspelling: de democratie zal er toe leiden dat de mens individualistischer wordt, en de staat bureaucratischer. En deze twee gaan elkaar versterken. Dus hoe meer de staat gaat oplossen - in plaats van mensen onderling en in verenigingen - hoe individualistischer de mens wordt, omdat hij denkt dat de staat het wel regelt. En hoe individualistischer de mens wordt, hoe meer de staat de noodzaak zal ervaren om problemen op te lossen, want wie doet het anders?

Dit zal voortduren tot het moment dat de overheid ontdekt dat het niet meer lukt, omdat de mens te individualistisch is geworden en de collectiviteit niet meer draagt, en dan zegt: jullie moeten het zelf doen. En dat is precies wat we de afgelopen kabinetten hebben gezien, met alle nadruk op de participatiesamenleving.

Individualisme ligt ten grondslag aan bureaucratie. De regels komen niet uit de lucht vallen: de staat produceert bureaucratie, omdat wij steeds meer op ons eigen belang behartigd willen worden. We zijn klanten geworden van de overheid, terwijl we eigenlijk burgers zouden moeten zijn. Een burger houdt het publieke belang op het netvlies, en is onderdeel van een solidaire gemeenschap. Een klant daarentegen, moet zijn eigen belang behartigen omdat de markt anders niet werkt.

De overheid heeft de afgelopen decennia tegen burgers gezegd dat ze zich in het publieke domein als klant moesten gaan gedragen, omdat we dachten dat de overheid daardoor efficiënter zou kunnen opereren. In de jaren 90 is de overheid naar marktpartijen gaan kijken, omdat deze goedkoop konden produceren. De hoop was dat scholen en ziekenhuizen naar het voorbeeld van de markt efficiënter konden gaan functioneren, waardoor we meer geld over zouden houden om andere dingen te doen. Zo is het marktidioom in de publieke zaak getrokken. Aangezien de markt alleen functioneert als klanten hun wensen duidelijk articuleren, heeft de overheid het individualisme in burgers onbedoeld aangemoedigd.

Filosofisch beschouwd is het vreemd dat de overheid vervolgens zegt dat de burger het zelf moet doen. Als burgers hebben we ooit de staat in het leven geroepen, juíst omdat we het zelf niet kunnen. En nu zegt de overheid dat het haar ook niet lukt, en mensen het zelf maar moeten doen.

We zijn afgeleerd hoe we samen gezamenlijke problemen kunnen oplossen. De publieke zaak is volledig gemonopoliseerd door de overheid. Dat is niet meer te betalen, dus nu moeten we het zelf weer leren doen. En dat leer je niet op school, dat leer je alleen door het te doen. Als burgers dat onderling doen, win je aan democratische ervaring.

3. Extreme gelijkheidsdwang heeft tot krankzinnige bureaucratie geleid

Vanuit het Instituut voor Publieke Waarden doen we veel actieonderzoek, waarbij we in het systeem kruipen om het systeem nog beter te kunnen analyseren. We zien dat mensen die schulden hebben, vaak bij de psycholoog terechtkomen. Schulden brengen veel stress teweeg en dat heeft invloed op de mentale gezondheid.

De ironoie is dat de kern van het probleem via deze weg vaak onopgelost blijft, maar mensen wel een extra rekening van de psycholoog aan de stapel kunnen toevoegen. Het is niet ongebruikelijk dat je bij de pyscholoog komt vanwege een schuld van 3.000 euro, en 7.000 euro kosten van de psycholoog moet declareren. De oorzaak van de zorgkosten zijn niet weggenomen, terwijl er wel extra kosten zijn bijgekomen. Stressvermindering zou kunnen leiden tot vermindering van psychische klachten. Dat vraagt om nieuwe systematische oplossingen.

De verzorgingsstaat draagt zoveel verwarring in zich, en geld is de enige maatstaf die iedereen herkent. Dus wij rekenen met geld, om te legitimeren dat we voor gezin A iets anders doen dan voor gezin B. We laten zien dat we op regelniveau een uitzondering kunnen maken. De gezinnen kiezen vrijwel altijd verstandige oplossingen voor wat zij nu nodig hebben, in plaats van een nieuwe flatscreen. Het systeem biedt deze oplossingen niet. Door decentralisatie kan dat wel steeds vaker, en daar maken wij gebruik van.

Een argument dat vaak wordt ingebracht tegen het idee om schulden van mensen kwijt te schelden, is dat het oneerlijk is dat zij geld van de overheid krijgen en anderen niet. Maar deze extreme gelijkheidsdrang heeft tot krankzinnige bureaucratie geleid. Dat zit ons in de weg. In Nederland worden we witheet als iemand anders beter behandeld wordt dan wij zelf. In sommige landen worden mensen juist boos als anderen slechter worden behandeld dan zij. Nederlanders vinden dat in het algemeen niet zo'n probleem.

Als we zaken formeel of juridisch gelijkmaken, is het vaak desastreus voor mensen die afwijken van het gemiddelde. Door het flexibel te houden en variëteit toe te laten, wordt de regelgeving makkelijker om mee te werken. De wet zegt net zo goed dat je ongelijke gevallen moet behandelen naarmate ze verschillen, als dat je gelijke gevallen gelijk moet behandelen. Het ongelijkheidsprincipe is mij zeer veel waard.

Het pragmatische argument is dat het bedrag dat je direct zou toekennen veel lager is dan de hoge kosten die het reguliere traject met zich mee brengt. Als je het werkelijk oneerlijk vindt dat de vader zijn auto terugkrijgt, dan moeten we ook transparant maken dat je liever 300.000 aan overheidskosten uitgeeft, dan dat je voor 6.000 euro een auto teruggeeft. Nederlanders denken dat moraliteit gratis is, maar in de publieke sector is dat extreem duur.

We kunnen niet iedereen individueel behandelen en bekijken. Dat hoeft ook niet. Het systeem functioneert voor 80% goed, voor 10% iets minder en voor 10% richt het meer schade aan dan dat het goed doet. Het gaat om ongeveer 100.000 gezinnen, dus dat is makkelijk op te lossen. We hebben ongeveer 10.000 wijkteamleden, dus als zij er allemaal 10 per jaar doen, dan ben je er.

De muziek die Albert Jan Kruiter selecteerde voor Brainwash Zomerradio:

{iframe "https://open.spotify.com/embed/user/11100604920/playlist/71Ce1QclN41HOsxtQgOeTs" height="600" }

Albert Jan Kruiter is bestuurskundige en oprichter van het Instituut voor Publieke Waarden, dat nieuwe en betaalbare oplossingen zoekt voor publieke problemen. Van zijn hand verschenen de boeken Mild Despotisme en In Ons Belang.

Meer filosofische overdenkingen bij de actualiteit? Ga naar Brainwash, het dagelijks platform voor verrassende ideeën van Human en The School of Life. Brainwash Radio is er elke laatste maandag van de maand op NPO Radio 1. Brainwash Zomerradio is er de laatste week van juli en de eerste week van augustus, elke werkdag om 00:00 uur.