'De vluchteling, de grenswacht en de rijke Jood' en 'De Muur voorbij' zijn de Non-Fictie Boeken van Juli en Augustus

De vluchteling, de grenswacht en de rijke Jood - Arnon Grunberg (juli)

"'Wat voor een schrijver ben ik als ik me dat niet kan voorstellen?', vraagt Arnon Grunberg zich af in ‘De vluchteling, de grenswacht en de rijke Jood’. Schrijver of niet, een vergelijkbaar gevoel zal de lezer op meerdere momenten in het boek overvallen.

We reizen met Grunberg mee naar Georgië, naar Oekraïne en naar Polen om daar het leven van zowel de Oekraïense als de Russische vluchteling te volgen. Weer in Nederland verblijven we in Ter Apel en lopen we mee met de IND en de vreemdelingenpolitie. Waarnemen, bestuderen, weten we nog wel hoe dat moet? Zonder direct met een kant en klare oplossing te komen, eerst kijken in wat voor situatie we ons bevinden. Een essentiële stap die we maar al te graag overslaan maar waar we in dit werk niet omheen kunnen. We balanceren tussen het absurdisme en een bijna snijdend realisme.

Het systeem waar alles op leunt lijkt niet te zijn opgewassen tegen de omvang van de vluchtelingenproblematiek. De verhalen van de vluchtelingen zijn dikwijls schrijnend. Maar anders dan verwacht, verdrinken we niet in medelijden, wel verbazen we ons steeds meer over de vanzelfsprekendheid waarmee we het systeem omarmen. Het verschil tussen de vluchteling en degene die de vluchteling moet opvangen dan wel moet afwijzen lijkt te vervagen.

Hoe sterk is je paspoort in tijden van crisis? Identiteit wordt ineens iets van belang wanneer je wordt aangevallen. Met een zwak paspoort ben je als vluchteling al snel de regie over je leven kwijt. En wie zijn wij die de door Grunberg opgetekende ervaringen lezen? Hoe zeker zijn wij van onze eigen identiteit?

Grunberg laat ons met andere ogen kijken naar waar we recht op hebben, of beter gezegd, waar we denken recht op te hebben. We zoeken niet langer naar een eenduidig antwoord maar durven vragen te stellen. Kan een vluchteling weigeren vluchteling te zijn? Wanneer begint en eindigt het vluchtelingschap? Wanneer is een vluchteling geloofwaardig?

Geloofwaardigheid valt niet te meten, toch leggen we de vluchteling langs een meetlat die inmiddels zo lang en ingewikkeld is geworden dat we zelf het spoor bijster zijn. Als reactie sluiten we ons af voor het gehele bestaan van de vluchteling als medemens. Het probleem ligt niet bij de vluchteling, niet bij de grenswacht maar ligt diep in onze waarneming verscholen.

We hebben grenzen aangebracht in ons denken en zijn in deze grenzen gaan geloven. Gelijkheid nastreven, maar alleen voor de degene die met het juiste paspoort is geboren of voor de vluchteling die met een geloofwaardig verhaal de grens heeft bereikt. We hebben het niet langer over één grens, er zijn inmiddels talloze grenzen waar we ons met een kritische blik over moeten buigen. Tijdens het lezen van ‘De vluchteling, de grenswacht en de rijke Jood’ voelen we langzaam onze krampachtige houding ten opzichte van deze grenzen verslappen."

De Muur voorbij - Harrie Lemmens (augustus)

"Geschiedenis bespreken we vaak met emotie, we kijken terug en zien de gebeurtenissen met de gevoelens van nu. In dit boek gaan we terug naar de jaren 80 van Oost-Duitsland in tijden van de DDR. Schrijver en vertaler Harrie Lemmens neemt ons mee naar zijn leven van toen, als beginnende vertaler in een land waar het individu voor het collectief moest wijken. Geen terugblik, we maken de dingen mee alsof ze ons op dat moment overvallen.

De taal die we tegenkomen laat ons op een doordringende manier voelen wat het betekent om te moeten leven in een wereld die ontdaan is van iedere vorm van spontaniteit. De woorden hebben een groot deel van hun kracht verloren, de teksten die Lemmens moet vertalen staan geheel in dienst van het communistische systeem.

We vinden overal vertalingen, niet zo verwonderlijk nu we als vertaler een blik op de wereld werpen. Wat gebeurt er wanneer je van de ene taal de stap zet naar de andere? Woorden die een hele andere klank krijgen, een ander uiterlijk en daardoor een ander effect. Lemmens laat ons zien hoe hij het onderzoek naar die beweging begint. Het dwingt ons om te kijken naar de grens tussen beiden. Wat gebeurt daar, welke betekenis kunnen we behouden en welke gaat onvermijdelijk verloren? Welke waarde geven we aan onze eigen taal?

De taak om het werk van Couperus naar het Duits te vertalen krijgt een grote plek toebedeeld in zijn leven. Ook de woorden van denkers als Rilke, Goethe en Camus dienen als toevluchtsoord, een remedie tegen de starheid van alle propagandateksten en het misplaatste pessimisme dat zich in bijna iedere openbare kunstuiting liet zien.

Maar er is leven in de DDR, er wordt gelachen, er zijn etentjes, voorstellingen en exposities en we worden zelfs verliefd. Het leven dat we aantreffen wordt echter wel in zijn bestaan bedreigd en ligt bedolven onder de dikke laag van het systeem. We voelen de noodzaak om met overgave het leven steeds weer op te zoeken. De literatuur te omarmen die ons laat ademen en nieuwe inzichten geeft. De gretigheid waarmee we het niet-zijn bestrijden, leren we waarderen want eenmaal terug in deze tijd ligt alles voor het oprapen.

Het leven van Lemmens in de DDR lijkt zich af te spelen in een vacuüm. Het echte leven houdt zijn adem in. De maatschappij is verdwenen en laat een verpletterende leegte achter. Lemmens weet in ‘De Muur voorbij’ deze leegte een eigen taal te geven. Het systeem dat een verborgen leven deed opbloeien en tegelijkertijd vermorzelde. Het is iets kostbaars, deze herinnering waar we als lezer instappen. We mogen meelopen in een leven dat nu niet meer bestaat en toen niet mocht bestaan. De melancholie van de DDR, we hebben er door het werk van Lemmens even van mogen proeven."