Hoe kan een autocraat omvergeworpen worden als deze eenmaal aan de macht is?

Een autocratie wordt gezien als het tegenovergestelde van een democratie, een regeringsvorm waarbij één leider een ongelimiteerde macht uitoefent. "Autocratieën hebben geen vrije pers, geen onafhankelijke rechterlijke macht en de politie en dergelijke werken voor de autocratische macht", licht Smeulers toe.

Hoe begint een autocratie?

Een land wordt niet zomaar door een autocratische leider gerund, vertelt Smeulers. "Het kan op verschillende manieren beginnen. Het kan door een familie overgenomen worden, er kan een militaire coupe zijn of een verkiezing en dat ze een autoritaire, destructieve leider blijken te zijn. Wat dat betreft maak ik me zorgen over wat er in Amerika gebeurt."

Maar hoe blijven dit soort leiders aan de macht? "Je ziet in toenemende mate dat autocratische staten elkaar helpen en een blok vormen tegen de democratie. Ze helpen elkaar in het zadel, zelfs als ze heel andere opvattingen en ideologieën hebben", aldus de hoogleraar.

Tot hier en niet verder

Toch worden zulk soort machthebbers met enige regelmaat omvergeworpen. Openbare protesten, een autocraat die overlijdt of wanneer een ander land een handje helpt kan ervoor zorgen dat zo'n shift plaatsvindt. "Wat je moet krijgen is dat er onder leger, politie, mensen die de orde handhaven uit naam van de leider zeggen: tot hier en niet verder."

Syrië

Smeulers haalt Syrië, wat nu naar democratie streeft, aan als voorbeeld van hoe een autocratie uit de hand kan lopen. In het land verdwenen er mensen, werden vermoord of gemarteld en werden in de gevangenis gestopt. "Je moet heel veel moed hebben om de straat op te gaan. Je kunt het alleen maar doen wanneer je vrij zeker weet dat het momentum verschuift en dat is heel moeilijk om aan te voelen."

Machtsvacuüm

Wanneer een autocratie eindigt, breekt er een "precaire periode" aan. "Juist de periode van democratisering nadat een dictator verjaagd is, is een periode van een machtsvacuüm waarbij groepen de macht proberen te grijpen", zegt de hoogleraar. Het kan dus ook zomaar wéér misgaan, zelfs bij democratische verkiezingen.

Wankelende democratie

Democratische instellingen zijn dan ook "veel zwakker" dan we denken, zegt Smeulers. Zo haalt ze Trump aan als een voorbeeld van iemand die de vrije pers en rechterlijke macht ondermijnt, mensen bedreigt die niet aan zijn kant staan en tegenspraak binnen zijn partij heeft teruggedrongen. "Dan kan het snel gaan wankelen."

Maar, voegt Smeulers toe, voordat Trump een autocratische leider is, zullen er tegenacties plaatsvinden. "Je kunt veel beter voorkomen dat een staat een autocratie wordt dan dat je 'm omverwerpt." Het "gevaar" zit volgens Smeulers in hoeveel publiek Trump weet te trekken en hoeveel mensen hem geloven. "Hij schets de wereld alsof het een grote chaos is die een sterke man nodig heeft en daarom spreekt hij het volk enorm aan."

Wereldwijde trend

Een autocraat heeft dan ook leiderschapskwaliteiten, anders komt diegene niet op die positie terecht. "Iedereen kan zo iemand steunen of denken dat dat het beste is", zegt Smeulers. Tegelijkertijd is het juist de groep "meelopers die gedreven zijn door angst" die weer kunnen omslaan en een autocraat uit hun machtspositie kan zetten. Toch maakt Smeulers zich zorgen over de wereldwijde "trend" van destructieve leiders die zich "boven de wet, de rechten en de democratie stellen."