Historische verkiezingscampagnes: van Den Uyl en Van Mierlo tot Fortuyn

1967: Eerste keer D66 onder aanvoering van Hans van Mierlo

De roerige jaren '60, de tijd van provo, van Nieuw Links en van de oprichting van D66. Nadat het kabinet-Cals was gevallen na de beruchte Nacht van Schmelzer was het aan Hans van Mierlo om in 1967 voor het eerst mee te doen aan de Tweede Kamerverkiezingen. De iconische verkiezingsspot van Van Mierlo wandelend in Amsterdam maakte veel los. Een professioneel gefilmde verkiezingsspot; veel partijen zouden later dit voorbeeld volgen.

Jelle Zijlstra was als premier van het interim-kabinet mateloos populair. Ondanks dat hij zich niet verkiesbaar stelde (hij ambieerde de functie van president bij de Nederlandsche Bank) werd Zijlstra een stemmentrekker voor de ARP. De winst van de ARP bij deze verkiezingen was de eerste winst voor een confessionele partij sinds de Tweede Wereldoorlog. Ook de Boerenpartij won bij deze verkiezingen. Maar de echte historische overwinning was voor D66. Als nieuwe partij kwam Van Mierlo met 7 zetels in de Kamer. Een unieke gebeurtenis waarover zelfs The New York Times schreef.

Historicus Jonne Harmsma van het Centrum voor Parlementaire Geschiedenis neemt ons mee naar de campagne van 1967:

1972: Legendarische debatten tussen Den Uyl en Wiegel: 'Sinterklaas bestaat'

Joop den Uyl, voorman van de PvdA had zijn zinnen gezet op het premierschap, maar de piepjonge Hans Wiegel probeerde namens de VVD roet in het eten te gooien. Een aantal keren gingen beide lijsttrekkers met elkaar in debat. Het leidde tot de bekende oneliner van Wiegel: "Sinterklaas bestaat en hij zit daar achter de tafel", wijzend naar Den Uyl. De PvdA had samen met D66 en de PPR het gezamenlijke linkse verkiezingsprogramma Keerpunt '72 opgesteld. Iets wat nu ondenkbaar zou zijn. PvdA-econoom Pen had kritiek op dat programma.

De partijen wilden volgens hen veel te veel geld uitgeven. Wiegel maakte dankbaar gebruik van deze kritiek waarna hij de Sinterklaas-uitspraak makkelijk voor de voeten van Den Uyl kon werpen. Later trok Pen zijn kritiek in. Toen Wiegel nogmaals tijdens een later debat de Sinterklaas-oneliner uit de kast trok kon Den Uyl korte metten maken met deze uitspraak. Het kenmerkte de pittige toon in de debatten tussen beide lijsttrekkers. Zowel de PvdA als de VVD wonnen deze verkiezingen. Na een ingewikkelde formatie werd Den Uyl voor premier van Nederland.

Onderzoeker Lennart Steenbergen van het Centrum voor Parlementaire Geschiedenis over de campagne van 1972:

1977: Campagne werd stilgelegd na treinkaping De Punt

De verkiezingscampagne van 1977 betekende de aftrap voor de eerste verkiezingen van de fusiepartij het CDA. Daarnaast moest Jan Terlouw D66 uit het slop trekken en was Ria Beckers namens de PPR de eerste vrouwelijke lijsttrekker. Maar de opmerkelijkste move kwam van de PvdA. Op de verkiezingsposters had de partij de slogan "Kies de minister-president, kies Den Uyl" gedrukt. Een actie die de wenkbrauwen deed fronsen, want het was on-Nederlands om op deze manier te vlaggen met de kopman.

Maar de boodschap was duidelijk: Den Uyl wilde voor de tweede keer premier van het land worden. CDA-leider Van Agt maakte het Den Uyl niet gemakkelijk tijdens de campagne. Van Agt wilde met zijn "ik buig niet naar links, ik buig niet naar rechts" alle kaarten open houden. Den Uyl koos juist voor de aanval op Van Agt. Maar twee dagen voor de verkiezingen, op 23 mei 1977, werd de campagne stilgelegd nadat er een trein was gekaapt bij De Punt en schoolkinderen werden gegijzeld in Bovensmilde. Den Uyl stond op als premier en wilde de verkiezingen hoe dan ook door laten gaan.

Wat de kaping uiteindelijk voor effect heeft gehad op de uitslag van de verkiezingen in 1977 is niet exact duidelijk, maar de PvdA boekte de grootste winst ooit: 53 zetels. Een tweede kabinet-Den Uyl leek voor de hand. Maar de formatie liep stuk. Het was uiteindelijk maanden later Van Agt die zijn eerste kabinet op het bordes bij de koningin presenteerde.

Johan van Merriënboer, onderzoeker bij het Centrum voor Parlementaire geschiedenis over de campagne van 1977:

2002: Moord op Fortuyn

Het leken op voorhand rustige verkiezingen te worden. Premier Kok had zijn werk gedaan en het Paarse kabinet oogstte lof. Maar toen was daar Pim Fortuyn, eerst namens Leefbaar Nederland, daarna als leider van zijn eigen Lijst Pim Fortuyn. Hij schudde de campagne op, zocht continu naar de tegenstellingen in het debat. Iets waar politici als Rosenmöller (GroenLinks), Dijkstal (VVD), De Graaf (D66), Balkenende (CDA) en Melkert (Pvda) weinig mee konden. Legendarisch is het debat na de gemeenteraadsverkiezingen aan tafel bij Paul Witteman. Fortuyn had een grote zege geboekt in Rotterdam, de rest van de tafel had nauwelijks zin om met Fortuyn in debat te gaan. Vooral Melkert moest het die avond ontgelden.

Op 6 mei 2002 werd Nederland opgeschrikt door de eerste politieke moord in de geschiedenis: Fortuyn werd op het Mediapark doodgeschoten. De campagne werd stilgelegd, maar de verkiezingen op 15 mei gingen door. De LPF noekte een historische overwinning: De partij kwam nieuw in de Kamer met 26 zetels en dat was nog nooit voorgekomen.

Jan Willem Brouwer, onderzoeker bij het Centrum voor Parlementaire geschiedenis over de campagne van 2002:

Stax&Toine

Het middagmagazine Stax&Toine hoor je van maandag tot en met donderdag tussen 14.00 en 16.00 uur. Dionne Stax en Toine van Peperstraten nemen de luisteraar op een ontspannen eigenzinnige manier mee door het nieuws van de dag en spreken met gasten die iets bijzonders gaan doen. Muziek en lifestyle spelen een belangrijke rol in het programma.