Hoe de democratische rechtsstaat ontregelde én hoe we dat kunnen oplossen

“Het is er ongemerkt ingeslopen bij heel velen van ons. Niet scherp genoeg reageren op signalen dat iets de verkeerde kant op gaat. Denk aan het klimaat, de woningmarkt, toeslagenaffaire of een pandemie”, vertelt auteur en oud-minister van Justitie Ernst Hirsch Ballin in NOS Met het Oog op Morgen. “Ik wil mensen niet de les lezen, maar het gereedschap geven om zelf goed over waakzaamheid na te denken.”

Bewust of onbewust

Hirsch Ballin haalt de toeslagenaffaire als voorbeeld aan, maar hebben we dit bewust of onbewust laten gebeuren? “Ik denk dat het vooral iets is dat is gekomen door onoplettendheid en ook door en manier van denken”, vertelt hij. “Ik heb in de politiek de opkomst van het economische neoliberalisme meegemaakt. Terwijl de vrijheden hoog genoteerd stonden, was het heel hard voor mensen die niet hadden geleerd om zelf hun broek op te houden. Dat is eigenlijk ook de confrontatie met een buitengewone scherpe handhaving als het gaat om fraude. Het heeft een houding teweeg gebracht die te hard was.”

Volgens Hirsch Ballin was het dan ook een deels bewuste keuze. “Als we kijken naar de verkiezingsprogramma’s van tien jaar geleden, dan zien we dat daar wordt bepleit als iemand wat had misdaan in verband met de sociale zekerheid, dan om de uitkering helemaal stop te zetten. Dat betekent dat het evenredigheidsbeginsel werd losgelaten. Dat was een bewuste keuze. Evenredigheid is een wezenlijk beginsel van de rechtsstaat.”

Bijzondere inspanning

Hirsch Ballin vindt ook dat er te traag gereageerd werd op de toeslagenaffaire. Veel gedupeerden wachten nog op compensatie. “Als er iets ergs gebeurt, volgen we nog de routines. Je zag het ook tijdens de evacuatie uit Afghanistan. Er gaan dingen lelijk mis, doordat men niet ziet dat er iets bijzonders moet gebeuren. Een bijzondere inspanning moet maken.”

Waakzaamheid

Hoe reageer je dan wel juist? Hirsch Ballin pleit waakzaamheid bij zowel politici als burgers. “Burgers en politici moeten eigenlijk aan dezelfde eisen voldoen of deugden hebben, daarom is het ook een waakzaamheid die ik vraag van burger en bestuurders. Het betekent goed opletten bij zwakke signalen en ook daar onderzoek naar laten doen”, vertelt hij. “Er word niet altijd gehoor gegeven aan adviezen.”

Hirsch Ballin ziet dan vaak dat de adviezen niet serieus genoeg worden genomen. “Te vaak hoor je: we zullen het verder bestuderen. Daarom is het trefwoord waakzaamheid essentieel voor de democratische rechtsstaat. Op zwakke signalen op tijd reageren om te voorkomen dat mensen die kwetsbaar zijn, denk ook aan volgende generaties, de gevolgen ondervinden aan een gebrek aan waakzaamheid.”