'Wat in Italiaanse politiek gebeurt, is voorbode voor heel Europa'

Italië loopt juist voor op alle andere Europese landen, vertellen zij in NOS Met het Oog op Morgen. "Het is de proeftuin van het continent. Politieke experimenten ontstaan hier eerder dan waar dan ook."

Die 'experimenten' hebben de Italië-kenners gebundeld in het boek Proeftuin Italië, dat vandaag verschijnt. Het land werd eerder een centralistische eenheidsstaat dan elders, de fascist Mussolini greep eerder de macht dan Hitler in Duitsland en Franco in Spanje en de populist Silvio Berlusconi kwam al in de jaren 90 op. Inmiddels staat de Vijfsterrenbeweging, met haar euroscepsis en internetdemocratie, bovenaan de peilingen. Opnieuw een Europees unicum.

De positie als Europese voorloper dankt Italië aan de enorme kloof tussen de elite en het volk, volgens Weststeijn. "Dat speelt in heel Europa, zoals nu ook weer in Nederland in het debat over de afschaffing van het referendum. Maar in Italië is die kloof altijd al extreem groot."

Het vertrouwen in de staat en het parlement behoort tot het laagste van Europa, de corruptie tiert welig en er wordt massaal belasting ontdoken. "Daarom worden, soms extreme, experimenten vrij vroeg gelanceerd om die kloof te overbruggen", aldus de historicus.

Volkspartijen leveren in heel Europa in

Het lijkt dus leerzaam om de Italiaanse ontwikkelingen op de voet te volgen. Zo verdwijnen er ook zaken eerder dan elders. De grote volkspartijen, de christendemocraten en de socialisten, storten al in de jaren 90 ineen, waar dat elders in Europa nu pas plaatsvindt. De onttakeling was onvermijdelijk, volgens Corduwener. "Zij waren na decennia aan de macht verstrengeld geraakt in het bestuur en vervreemd van de achterban. Precies het argument dat je nu ook vaak in Nederland hoort."

Ook in Nederland maakten de christendemocraten (CDA) en sociaaldemocraten (PvdA) lange tijd de dienst uit, aangevuld door de VVD. Maar die vanzelfsprekendheid is inmiddels voorbij. Waar het CDA in 1986 onder Lubbers 54 zetels behaalde, heeft de partij momenteel maar 19 zetels. Ook de PvdA veroverde in de jaren 80 meer dan de vijftig zetels, momenteel hebben ze er 9.

De Spaanse politiek bestond lange tijd uit stuivertje wisselen tussen links en rechts, maar kent sinds 2015 protestpartij Podemos en het liberale Ciudadanos als serieuze machtsfactoren. In Frankrijk brak in 2017 Macron met zijn La République en Marche enerzijds en Le Pen met haar extreemrechtse Front National de traditionele machtsverdeling open. In hetzelfde jaar leverde in Duitsland het CDU/CSU van Angela Merkel en de socialistische SPD fors in.

Silvio Berlusconi sprong in het gat dat de volkspartijen achterlieten en werd al in 1994 als premier verkozen. "Hij kwam met een volledig nieuwe vorm van politiek, die volledig op zijn eigen persoon was gericht, met een directe band met het volk", analyseert Weststeijn. Berlusconi werd een trendsetter, maar is minder rechts dan de huidige generatie populisten als Wilders, Le Pen en UKIP-leider Farage. "Hij zit in het Europarlement immers in de christendemocratische fractie. Pim Fortuyn komt dan meer in de buurt van hem."

Hoewel het populisme in heel Europa nog groeit (in Oostenrijk zit sinds vorig jaar de rechts-populistische regering zelfs in de regering), loopt in 'thuisland' Italië het experiment alweer op de laatste benen. "Letterlijk zelfs", grapt de historicus, "want Berlusconi is heel oud".

Nieuw: de Vijsterrenbeweging

Nadat Berlusconi in 2011 van het politieke toneel verdween, dook komiek Beppe Grillo in het gat met een nieuw 'politiek experiment': zijn Vijfsterrenbeweging. De partij is om twee redenen interessant, vindt Weststeijn. "Ze werken met internetdemocratie (mensen kunnen online ideeën voordragen) en de leider zit zelf niet in de politiek. Grillo is vanaf het begin niet verkiesbaar geweest."

Berlusconi is weliswaar inmiddels in de politieke arena teruggekeerd, maar moet volgens Corduwener niet overschat worden. "Hij is veranderd, hij is nu de brave optie."

Of de huidige Italiaanse politiek opnieuw een voorbode voor Nederland en Europa is? "Dat zou heel goed kunnen" aldus de historici. "Maar de essentie is dat de kloof tussen elite en burger aangegrepen wordt voor politieke experimenten. Dat is goed nieuws", besluiten de heren in hun boek.

​Op zondag 4 maart vinden de Italiaanse parlementsverkiezingen plaats. De Italiaanse politiek is enorm versnipperd, maar de verkiezingen draaien om min of meer drie mogelijke coalities. De centrum-rechtse coalitie (met Forza Italia van Berlusconi, de Lega van Matteo Salvini en de ultrarechtse Fratelli d'Italia) lijken ​de beste papieren te hebben. De Vijfsterrenbeweging van Grillo en de linkse coalitie (met onder meer de Partito Democratico van oud-premier Renzi) volgen op zekere afstand.