De narcist: superieur, maar o zo kwetsbaar

Narcisme is geen ziekte maar een alledaagse persoonlijkheidstrek, die je in meer of mindere mate kunt hebben. Om jezelf een narcist te mogen noemen, moet je volgens Brummelman aan drie belangrijke kenmerken voldoen: Je voelt je superieur aan anderen. Je kijkt op anderen neer. En je ziet relaties met anderen als een competitie. "Ondanks dat je neerkijkt op andere mensen, heb je ze ook nodig als publiek om jou te bewonderen. Het is eigenlijk een voortdurende worsteling om ervoor te zorgen dat mensen jou net zo positief zien als jij jezelf ziet. Dat dat een zwaar juk is om te dragen blijkt wel uit het feit dat een narcistische persoonlijkheidsstoornis vaak gepaard gaat met angst, depressie en verslaving."

Blij en tevreden zijn met jezelf, wie wenst dat nou niet? Het lijkt misschien wel een milde vorm van narcisme te zijn maar het is totaal iets anders. Als onderzoeker aan de Universiteit van Amsterdam ontdekte Brummelman dat narcisten en mensen met een hoge zelfwaardering in een belangrijk opzicht van elkaar verschillen. Mensen met hoge zelfwaardering hebben het gevoel dat ze waardevol zijn, ongeacht hoe ze ze zich verhouden tot andere mensen, die in hun ogen ook waardevol zijn.

De relatie als strijdtoneel

Narcisten daarentegen zijn niet zozeer tevreden met zichzelf maar voelen zich vooral boven andere mensen verheven. "Relaties zijn voor hen veel competitiever. Er kan maar één persoon de beste zijn en dat ben ik. Iedereen die mij in de weg staat is waardeloos, iedereen die mij kan helpen is waardevol. Dus het is een hele instrumentele manier van relaties aangaan met andere mensen." Narcisten hebben dan ook bijna geen warme, hechte relaties.

In zijn boek legt Brummelman uit dat zelfwaardering een belangrijke voorspeller is van later geluk en succes in het leven. Wie tevredener is met zichzelf heeft op allerlei gebieden de wind mee: je hebt minder last van psychische problemen, bent gelukkiger en verdient meer geld. Alle reden om als ouder voor je kind een gezonde dosis zelfwaardering te wensen. Tegelijkertijd zal geen ouder bij een kind een narcistische persoonlijkheidsstoornis willen ontwikkelen. Hoe voorkom je dat? Dat is precies de vraag die Eddie Brummelman met zijn onderzoek wil beantwoorden.

Sommige psychologen praten over een narcisme-epidemie. Brummelman vindt dat geen juiste term omdat 'narcisme niet zomaar is komen opzetten, maar is ontstaan onder invloed van decennialange culturele invloeden'. Hij deelt wel de zorgen over de toename van narcisme onder jongere generaties in onze samenleving.

Averechts effect

De stijging is te zien vanaf de jaren zeventig. 'In die tijd was er een werkgroep in Californië die zich afvroeg: wat ligt er nou ten grondslag aan al die grote problemen die we hebben in onze samenleving, vooral onder jongeren? Dan heb je het over angst, depressie, geweld, tienerzwangerschappen en onderpresteren op school. Ze dachten dat alles kon worden toegeschreven aan één oorzaak: lage zelfwaardering. En als we kinderen vanaf jonge leeftijd op een voetstuk zetten en hen veel complimenten geven, dan gaat die lage zelfwaardering weg en kunnen we al die problemen voorkomen.

Dat was een beetje een misvatting, omdat ze er niet bij stil stonden dat de dingen die zij deden niet zozeer de zelfwaardering van kinderen vergroot maar juist narcistische persoonlijkheidstrekken versterkt.

Op de vraag of hij zelf kinderen heeft, antwoordt Brummelman lachend: "Nee, ik heb wel twee katten en mijn vriendin zegt weleens: als dat kinderen waren, dan waren het gruwelijke narcisten geweest. Ik ben ze voortdurend veren in de reet aan het steken."

Opgeblazen complimenten

Uit onderzoek van Brummelman blijkt dat ongeveer een kwart van de complimenten die ouders geven aan kinderen opgeblazen zijn. Ze zeggen bijvoorbeeld: 'Wat heb je dat ongelooflijk goed gedaan!' in plaats van 'Wat heb je dat goed gedaan.' Hij ziet dat ouders die opgeblazen complimenten vooral geven aan kinderen met lage zelfwaardering. 'Dat is logisch want ouders denken: dat zijn de kinderen die zulke complimenten het meest nodig hebben omdat ze zich niet zo goed voelen.'

Maar die complimenten voorspellen op de lange termijn geen hogere maar juist lagere zelfwaardering en bij sommige kinderen zelfs narcistische persoonlijkheidstrekken. Dat kun je ook verklaren door te kijken naar wat je met je zo'n compliment eigenlijk doet. Als een kind een tekening maakt en je zegt: dat heb je ongelooflijk goed gedaan, dan geef je het kind ook ergens het gevoel dat je verwacht dat hij of zij altijd ongelooflijk goede tekeningen maakt. Aan zo'n hoge standaard kunnen kinderen onmogelijk voldoen.

Ondertussen weten we niet beter dan dat je een kind complimenten geeft. Wat is het alternatief? 'Soms hoef je niet te prijzen om hetzelfde enthousiasme over te brengen Als een kind een tekening maakt bijvoorbeeld is het heel makkelijk om te zeggen: Oh wat een geweldige tekening en het dan weg te leggen en er niet meer naar te kijken. Maar je kunt er ook gewoon naar kijken en enthousiasme tonen en vragen stellen, allerlei dingen die geen evaluatie zijn maar die uiting geven aan jouw enthousiasme. Ook al is het positief, een compliment blijft wel een oordeel.'

Dit artikel verscheen ook in de VPRO Gids.

NPO Radio 1 houdt je dagelijks op de hoogte over de laatste ontwikkelingen in de wetenschap

Maandag t/m vrijdag rond 16.20 uur in Nieuws en Co
Iedere werkdag van 02.00 tot 04.00 uur in Focus
En wanneer je maar wil in podcast Focus Wetenschap