Hoe ons bewustzijn ongrijpbaar blijft: 'Tijdens experimenten gebeuren gekke dingen'

Zijn wij ons brein? We zijn meer dan dat, stelt Jacob Jolij in de Ongelooflijke Podcast. Hij is mateloos gefascineerd door het bewustzijn van de mens. Met zijn experimenten stuit hij op de ene verbazing na de andere.

Als onderzoeker is hij mateloos gefascineerd door het onderwerp. "Het onderwerp van de psychologie, de menselijke geest, is zo ongrijpbaar en lastig. Eén ding wat je niet kunt meten, is bewustzijn."

Onverklaarbaar

Zo gebeurt het dat personen iets kunnen voorspellen, zonder dat ze letterlijk iets gezien hebben. "Het interessante aan al deze experimenten is dat er dingen gebeuren die statistisch gezien vrij abnormaal zijn en waarbij je op een gegeven moment zegt: hier gebeurt iets waar we niet helemaal bij kunnen."

Hij beschrijft een opmerkelijk onderzoek van een student waarbij deelnemers wisten te voorspellen wat er komt. "We hebben het programma tot op de bodem afgepeld. Uiteindelijk, toen we alles hebben uitgesloten, was nog steeds 1 procent onverklaarbaar. Dat is miniem, maar het was er nog wel. En dan kom je bij vragen terecht: wat betekent dit en wat is dit?"

Het gevoel van ik-zijn bestaat uit sensaties en is in essentie een ervaring, zegt Jolij. "Het fascinerende eraan is dat er aandoeningen zijn waarin dat ik-gevoel wegvalt. Er zijn wel degelijk mensen die even versmelten met de omgeving. Dus dat bewustzijn is nog basaler dan het ik-gevoel."

Dichtbij jezelf

Het onderzoek naar bewustzijn krijgt steeds meer aandacht, vertelt Jolij. Het is dan ook een onderwerp dichtbij jezelf: "Want er gebeurt iets heel geks. Je gaat ’s avonds slapen, je bent er even niet en ’s ochtends ben je er weer. Dat is heel fascinerend en heel raar."

We weten namelijk goed hoe het brein werkt. "Tot op cellulair niveau kunnen we processen in je brein meten. Maar sommige van die processen leiden dan wel tot bewustzijn."

Op scans is dat bewustzijn echter niet zichtbaar. "Je ziet hersenactiviteit die je kunt relateren aan wat een onderzoeksdeelnemer doet of rapporteert. Maar het is niet de bewuste ervaring zelf. Die kun je niet meten, die blijft ongrijpbaar."

Zijn wij ons brein?

Daar zit ook de crux, vertelt hij: "Een heleboel wetenschappers zeggen: als we het niet kunnen vinden, waarom zouden wij dan meer zijn dan ons brein? Het is een filosofische aanname dat het brein enkel uit materie bestaat en dat bewustzijn daar een gevolg van is."

Maar als wij ons brein zijn en ons bewustzijn houdt zich keurig aan alle natuurkundige regels die we kennen, moeten apparaten zich ook keurig aan de wetten van de natuur kunnen houden, zegt Jolij. "Dan moeten er geen gekke dingen kunnen gebeuren."

Dit verklaart zijn grote fascinatie: "Als ik kan laten zien dat er gekke dingen gebeuren in experimenten, is dat wel een moment om na te denken over andere verklaringen."