Waarom medische experimenten nu humaner zijn dan vroeger

Geen patiënt hoeft zich tegenwoordig nog zorgen te maken dat een arts zomaar een nieuw medicijn of een experimentele methode uitprobeert. Zonder expliciete toestemming – en een informatieronde – gebeurt zoiets niet. Maar dat is eeuwenlang heel anders geweest.

Artsen konden op eigen houtje nieuwe dingen uitproberen. Vaak gebruikten ze dan zichzelf als proefkonijn, of zelfs hun kinderen (dat wekte vertrouwen naar de patiënten), maar regelmatig ook patiënten. Zonder medeweten. Wetenschapshistorica Noortje Jacobs vroeg zich voor haar promotieonderzoek af wat die omslag teweeg heeft gebracht.

De Tweede Wereldoorlog, zou je misschien denken. De nazi’s voerden de meest afschuwelijke experimenten uit met joden in concentratiekampen. Wat ligt er meer voor de hand dan die zwarte pagina in onze geschiedenis af te sluiten met duidelijke regels om herhaling te voorkomen?

'Zo barbaars zijn wij niet'

Maar dat is niet wat Jacobs vond. "Gewone artsen zeiden: ja, dat is belangrijk voor barbaren, maar niet voor een gewone arts, want die weet heus wel hoe het is om ethisch onderzoek te doen." Met als gevolg dat in de reguliere geneeskunde na WOII het experimenteren zonder toestemming aanvankelijk nog gewoon kon doorgaan.

Dat leidde tot een aantal uitwassen die het daglicht niet konden verdragen. In de jaren vijftig besmetten Amerikaanse artsen bijvoorbeeld zwakzinnige patiënten met hepatitis, om vervolgens een nieuw antibioticum uit te kunnen proberen.

Nog veel bonter maakt een aantal artsen het bij een groep Afro-Amerikaanse mannen. Die laten ze tot in de jaren zeventig langzaam sterven aan syfilis – om het natuurlijk verloop van de ziekte te kunnen bestuderen. Ondertussen is al vanaf 1943 penicilline beschikbaar om de ziekte mee te behandelen.

Regels voor ethisch onderzoek

Het is mede onder druk van dit soort uitwassen dat in de VS in de jaren zeventig van de vorige eeuw de regels voor het doen van medisch onderzoek worden aangescherpt. Nederland volgt pas in de jaren negentig, maar in ons land hebben voor zover bekend ook veel minder van dit soort onethische studies plaatsgevonden.

Komt er ooit een tijd dat patiënten helemaal niet meer gebruikt worden voor experimenten? Die kans acht Jacobs klein. Je kunt wel lichaamsmateriaal gebruiken, dus weefsel in plaats van een levend organisme, "maar de eerste uiteindelijke toepassing van een medicijn zal dan toch altijd nog een experiment blijven".

Dit artikel is verzorgd door de wetenschapsredactie van NPO Focus.

NPO Radio 1 houdt je dagelijks op de hoogte over de laatste ontwikkelingen in de wetenschap

Maandag t/m vrijdag rond 16.20 uur in Nieuws en Co
Iedere dinsdag- op woensdagnacht van 02.00 tot 06.00 uur in Focus
En wanneer je maar wilt in de podcast Focus Wetenschap