De snelle opmars van de superschimmels

De schimmel Aspergillus fumigatus is overal. Grote kans dat je vandaag nog sporen van dit organisme hebt ingeademd. 'Meestal is dat geen probleem', zegt Paul Verweij, hoogleraar Klinische Mycologie in het Radboudumc. 'Je afweersysteem ruimt de sporen gewoon op.' Maar soms is de schimmel helemaal niet zo onschuldig. Jaarlijks krijgen 600 patiënten invasieve aspergillose: een ernstige infectie die ontstaat doordat de schimmelsporen in de longen ontkiemen. Het longweefsel en soms zelfs de hersenen raken aangetast. 'Het treedt vooral op bij leukemiepatiënten en de laatste jaren zien we de schimmel steeds vaker op de IC opduiken', licht Verweij toe.

Aspergillusinfectie

Van iedere vijf grieppatiënten op de IC, krijgt er eentje een aspergillusinfectie. Voor de behandeling gebruiken artsen zogeheten azolen, alleen werken die steeds vaker niet meer. In 1998 werd de eerste resistente Aspergillus ontdekt en sindsdien neemt het aantal snel toe. Inmiddels is tot een derde van de schimmelstammen die de ziekte veroorzaken ongevoelig voor medicatie. En dat is gevaarlijk. Want bij een aspergillose met een niet-resistente schimmel is de kans dat een patiënt overlijdt 35 procent. Als de schimmel ongevoelig is voor medicatie, stijgt dit naar 86 procent.

De Kennis van Nu: resistente schimmels

Dikke paarse draden, groene kwastjes, gele draden die als een rok om een groene dradenstam heen staan: schimmels kunnen prachtig zijn. Meestal zijn ze ook zo onschuldig als ze eruitzien. Bovendien zijn ze vaak hartstikke nuttig. Het zijn belangrijke opruimerts in de natuur en zonder schimmels geen bier, kaas of penicilline. Maar voor mensen met een verzwakt afweersysteem kunnen ze levensgevaarlijk zijn. Zeker als de organismen resistent zijn tegen beschikbare medicatie en dat komt steeds vaker voor.

Over dat probleem gaat de nieuwste aflevering van De Kennis van Nu, die woensdag om 22.20 uur wordt uitgezonden op NPO 2.

Die azolen in het ziekenhuis lijken sterk op de azolen die boeren gebruiken om hun gewassen te beschermen en die daarnaast tientallen andere producten moeten beschermen tegen schimmelgroei. Van kleding tot schuttingen. Van verf tot matrassen. In composthopen ontmoeten de azolen en de Aspergillus schimmel elkaar en ontwikkelt de schimmel resistentie, waardoor hij ook aan de medische azolen weet te ontsnappen. Wat deze theorie onderbouwt, is dat de middelen tussen 1990 en 1996 in Nederland werden geïntroduceerd, een paar jaar voordat de eerste resistente schimmels in de ziekenhuizen opdoken.

Bovendien ontdekten Verweij en collega's dat het overgrote deel van de schimmels in patiënten dezelfde mutaties heeft als de resistente schimmels in het milieu. Door die mutaties wordt de schimmel resistent. Dat bijna alle Nederlandse patiënten toevallig door de behandeling met azolen dezelfde mutaties ontwikkelen, is zeer onwaarschijnlijk. De kans is groter dat de patiënten sporen inademden van schimmels die al resistent zijn. Nu is niet iedere composthoop direct een groot probleem. In samenwerking met Wageningen University en het RIVM zoekt Verweij naar zogeheten hotspots om te onderzoeken hoe de resistentie onder schimmels ontstaat en zich verspreidt.

Overal schimmelsporen

Een van de dingen die ze graag willen weten is hoeveel mensen de schimmel latent bij zich dragen. 'Het RIVM voert eens in de zoveel jaar een bevolkingsonderzoek uit. Er wordt dan bloed, ontlasting en een keeluitstrijkje van mensen afgenomen en opgeslagen. Wij willen nu in die keeluitstrijkjes kijken of we sporen van Aspergillus zien.' Naar schatting loopt zeventig procent van de leukemiepatiënten de schimmel buiten het ziekenhuis op. De overige dertig procent raakt in het ziekenhuis besmet. 'De sporen van de schimmel zitten echt overal het is onmogelijk om besmetting helemaal te voorkomen.'

Een andere schimmel die op deze manier resistent wordt, is Candida auris. Patiënten met een ernstige infectie hebben dertig tot zestig procent kans om eraan te overlijden. Candida auris is een gist die in 2009 voor het eerst werd gevonden in het oor van een zeventigjarige Japanse vrouw. Snel daarna doken overal ter wereld verschillende stammen van de gist op. Tot nu hebben pas twee mensen in Nederland een besmetting opgelopen, en die leidden, mede door de strenge hygiënemaatregelen in Nederlandse ziekenhuizen, niet tot een uitbraak. Verweij: 'In Nederland plaatsen we iedere patiënt uit een buitenlands ziekenhuis in isolatie. Die maatregel is ooit genomen om MRSA-uitbraken te voorkomen, maar we testen nu ook op schimmels.'

In Amerikaanse, Engelse en Indiase ziekenhuizen zijn al diverse grote uitbraken geweest. 'Het bijzondere van deze schimmel is dat hij zich als een bacterie gedraagt', legt Verweij uit. 'De meeste gisten kunnen niet tegen droge omgevingen, maar dit exemplaar zit ook op de huid en kan zich makkelijk via mensen verspreiden.' Bij een uitbraak in het Mount Sinai ziekenhuis in New York vonden medewerkers de schimmel in het matras, de gordijnen, de telefoon en de muren. Met agressieve schoonmaakmiddelen en door een deel van het plafond en de vloer te verwijderen, kreeg het ziekenhuis het organisme eronder.

Nauwelijks behandelmogelijkheden

Waar er bij resistente bacteriële infecties vaak nog andere behandelmogelijkheden zijn, zijn die er bij schimmels nauwelijks. Dat komt omdat de schimmelcel erg lijkt op een menselijke cel. Als je de schimmel probeert te doden, is de kans groot dat de patiënt er ook last van heeft. Wetenschappers werken hard aan oplossingen. Zo kijken ze bijvoorbeeld of ze de afweer een steuntje kunnen geven. 'De farmaceutische industrie is daarnaast bezig met een nieuw middel voor azoolresistente Aspergillus', vult Verweij aan.

Ook in de landbouw wordt gekeken of er andere opties zijn. 'Het lastige is dat er bij de toelating van nieuwe middelen op de markt niet wordt gekeken of ze lijken op de medische azolen die we gebruiken om Aspergillus te bestrijden. Dat komt omdat die landbouwmiddelen gebruikt worden voor andere schimmels. De resistentie van Aspergillus is een vervelende bijwerking waar de toelatingscommissie geen rekening mee hoeft te houden.' Verweij acht de kans daarom klein dat er in de landbouw snel iets gaat veranderen.

Tot er nieuwe medicijnen zijn, hebben artsen slechts één anti-schimmelmiddel achter de hand, als er resistentie optreedt. Nadeel van dat middel is dat het niet goed in de hersenen terechtkomt. 'We proberen dan wel rechtstreeks in het hersenvocht te injecteren of te opereren, maar eigenlijk staan we in zo'n geval met onze rug tegen de muur.'

Liever luisteren?

Dit artikel verscheen ook in de VPRO Gids.

NPO Radio 1 houdt je dagelijks op de hoogte over de laatste ontwikkelingen in de wetenschap

Dagelijks tussen 17.00 en 18.30 uur in Nieuws en Co
Iedere werkdag van 02.00 tot 04.00 uur in Focus
En wanneer je maar wil in podcast Focus Wetenschap