Hoe sprookjes hielpen het nationalisme over Europa te verspreiden

"Het nationalisme is een van de krachtigste ideologieën die we kennen", vertelt hoogleraar Europese Studies Joep Leerssen in Nieuws en Co, "en overal in Europa neemt het dezelfde vorm aan. Van IJsland tot Azerbeidzjan hebben mensen een vaderland-gevoel. Iedereen denkt dat zijn land heel speciaal is, maar dat gevoel is overal hetzelfde."

Leerssen onderzocht hoe het komt dat die nationalistische ideeën zich in de negentiende eeuw over heel Europa hebben verspreid. Samen met collega-onderzoekers uit tientallen landen schreef hij er twee vuistdikke boeken over: de European Encyclopedia of Romantic Nationalism.

Napoleon sloeg alles plat

De basis van het nationale gevoel blijkt te liggen in de vroege negentiende eeuw, vertelt Leerssen. "Ergens rond de Romantiek begon men in de eigen tradities – sprookjes, middeleeuwse ridderverhalen, dat soort dingen – geïnteresseerd te raken. En bovendien was er Napoleon, die heel Europa platsloeg in één groot systeem." Mensen kwamen in opstand tegen de overheersing van die buitenlandse tiran, en deden dat uit naam van hun eigen nationaliteit.

Sprookjesverzamelaars zoals de gebroeders Grimm speelden volgens de hoogleraar een belangrijke rol in de verspreiding van het nationalisme. Zij zagen sprookjes met bijvoorbeeld elfen en draken niet als eenvoudige volksverhalen, maar als oeroude overblijfselen van de nationale mythologie. "Een hele nieuwe kijk op sprookjes", aldus de hoogleraar.

Downton Abbey en de Brexit

Aan het eind van de negentiende eeuw begint het nationalisme te wringen, vertelt Leerssen. "Dan zie je ook dat dat tot heel grote spanningen leidt, en eigenlijk tot het uiteenvallen van de grote multi-etnische keizerrijken, zoals het tsarenrijk, of het rijk van de Habsburgers."

En ook nu nog zie je dat soort dingen gebeuren, denk bijvoorbeeld aan de Brexit. Een oer-Britse tv-serie als Downton Abbey heeft daar volgens de Leerssen een belangrijke rol gespeeld. “Heel banale achtergrondcultuur, die voortdurend aan de Engelsen vertelde: wij zijn anders dan de rest en we kunnen het heel best in ons eentje doen. Dus de verborgen kracht achter de Brexit was Downton Abbey.”

Dit artikel is verzorgd door de wetenschapsredactie van NPO Focus.

NPO Radio 1 houdt je dagelijks op de hoogte over de laatste ontwikkelingen in de wetenschap

Maandag t/m vrijdag rond 16.20 uur in Nieuws en Co
Iedere dinsdag- op woensdagnacht van 02.00 tot 06.00 uur in Focus