Mark Rutte: Der Mann ohne Eigenschaften

Het aardige van een politieke crisis is dat de toeschouwer meer inzicht krijgt in de drijfveren van politici en partijen. Wat onder normale omstandigheden kan worden weggepoetst komt in een crisis aan de oppervlakte te liggen. Geen wonder dat half Nederland vorig week donderdag aan de buis gekluisterd was.

Ook deze week was er veel te leren. Zo claimde onze premier dat hij naar eer en geweten gelogen had dat hij niet over Pieter Omtzigt had gesproken. Vaders en moeders in het land hoorden het met ontzetting aan. Hoe kunnen zij hun kinderen nog opvoeden tot eerzame burgers als de leider van het land suggereert dat met eer en geweten liegen niet als een ernstig probleem hoeft te worden gezien?

Juist nu het met COVID een beetje de goede kant opgaat staat er een leugen epidemie voor de deur. In steden, dorpen en gehuchten zullen eindeloze varianten klinken op 'Ik lieg naar eer en geweten dat ik niet met mijn vingers in de suikerpot heb gezeten'. Relatietherapeuten zullen overuren maken om echtparen uit te leggen dat naar eer en geweten liegen hun huwelijk niet zal redden.

Mann ohne Eigenschaften

Het optreden van onze premier deed mij denken aan Robert Musil’s prachtige roman Der Mann ohne Eigenschaften. In dit werk wordt een weergaloos portret geschetst van de verbrokkelde mens aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog. Elk mens heeft volgens Musil verschillende eigenschappen die hij ontleent aan bijvoorbeeld zijn beroep, zijn natie, zijn sociale klasse, zijn geslacht, zijn gebied van herkomst, zijn privé-leven, zijn bewustzijn en zijn onderbewust. De mens is, kortom, een versnipperd wezen dat zijn verbeelding gebruikt om van zijn ik een samenhangend karakter te maken.

De roman speelt zich af in het jaar 1913 in Oostenrijk-Hongarije ('Kakanië'), een staat die het middelpunt is van Europa. Kakanië staat model voor Europa doordat het binnen zijn grenzen talloze volkeren herbergt die het liefst hun eigen weg willen gaan. De geur van ontbinding is nooit ver weg maar er zijn nog net voldoende mensen met macht die de onvermijdelijke kladderadatsch proberen uit te stellen.

Wat houdt dit verdeelde rijk bij elkaar? Kan Kakanië bogen op een ziel, een karakter, een identiteit? Dit vraagstuk is het grote thema van Der Mann ohne Eigenschaften. Volgens de schrijver is de vraag naar het bestaan van de identiteit niet alleen een nationaal, maar ook een individueel probleem. Zo wordt er een portret geschilderd van de moderne mens die grote waarde hecht aan rationaliteit en techniek maar een ziel ontbeert.

Moreel kompas

Een van de belangrijke hoofdpersonen in het boek is Paul Arnheim een briljante industrieel en politicus die voor alles een oplossing weet. Hij is een man met grote talenten die werkelijk alles kan. Achter de façade van succes schuilt echter een man zonder ziel of karakter die alleen nog maar naar bevind van zaken handelt. Een moreel kompas lijkt afwezig.

Mark Rutte lijkt wel een beetje op Paul Arnheim. Hij is een buitengewoon aimabel mens die in staat is om mensen die tegenover elkaar staan bij elkaar te brengen. Hij was in de afgelopen decade het oliemannetje dat aan de wieg stond van menig compromis. Aangezien het compromis de kern is van de politiek zijn wij als natie hem ongetwijfeld dank verschuldigd.

Soms bekruipt de argeloze toeschouwer echter de indruk dat Rutte wel heel erg gemakkelijk compromissen sluit. Wat vindt hij er eigenlijk zelf van? Hij is zo'n behendig politicus dat hij in staat is om zowel het VVD-standpunt als dat van de SP overtuigend uiteen te zetten. Er zijn veel voorbeelden waarin hij een grote ideologisch lenigheid aan de dag legt.

Van GroenRechts tot vroem vroem

Zo was hij in het begin van zijn politieke carrière voorstander van 'GroenRechts'. Wat dat precies inhield was niet zo duidelijk maar ik weet wel dat hij vrij snel boog voor de oppositie in zijn eigen fractie. Zijn adviseurs vertelden hem dat hij alleen de verkiezingen zou kunnen winnen als de boodschap beperkt bleef tot automobiliteit ('vroem vroem') en het behoud van de hypotheekrenteaftrek.

Beide standpunten waren discutabel. Rekeningrijden is een probaat middel tegen congestie dat in een aantal landen succesvol wordt toegepast. De OESO adviseert ons al jaren dat een goed werkende huizenmarkt niet alleen meer huizen vereist maar ook verdere afbouw van de aftrek. Rutte luisterde echter naar zijn adviseurs en koos voor de klassieke VVD-positie en won de verkiezingen.

In zijn Europabeleid kwam Rutte’s mentale souplesse hem helemaal van pas. In het buitenland werkte hij constructief mee aan Europese oplossingen maar eenmaal thuis werden grenzen gesteld aan Europese integratie. Met deze kameleontische houding wist hij in buitenland groot respect te verwerven zonder dat zijn partij in eigen land electorale schade opliep. Een meesterstuk.

Het werd wel steeds lastiger. Als ministers van VVD-huize gejokt hadden probeerde hij ze eerst nog te redden maar als dat niet meer kon liet hij ze gaan in de wetenschap dat zijn eigen vingerafdrukken onzichtbaar zouden blijven.

Menig politicus vroeg zich af hoe Rutte het toch steeds weer voor elkaar kreeg om de dans te ontspringen. Tijdens de affaire over de afschaffing van de dividendbelasting schreeuwde iedereen moord en brand maar het eind van het liedje was dat Rutte bleef zitten.

Toeslagenaffaire

En toen kwam de kindertoeslagaffaire. De levens van duizenden mensen bleken op een schandalige en ook nog eens discriminatoire wijze te zijn verwoest. Rutte trok het boetekleed aan en prees Pieter Omtzigt de hemel in. Wiebes stapte op. Niet lang daarna besloot het hele kabinet af te treden.

Pieter Omtzigt liet het er niet bij zitten en vertelde aan iedereen die het maar wilde horen hoe onheus hij door kabinetsleden was behandeld in zijn zoektocht naar de waarheid. Rutte rook direct onheil en koos de vlucht naar voren. Hij stelde voor om de discussies in de ministerraad openbaar te maken. Het CDA schrok zich een hoedje want sommige van de eigen ministers hadden zich in dit gremium niet altijd positief uitgelaten over Omtzigt. Van Ruttes voorstel kwam dan ook niets terecht maar het CDA had het beulswerk gedaan. Vintage Rutten.

De verkenning als het hoogtepunt

Toen kwam het hoogtepunt. Er waren vijf mensen aanwezig in de kamer waarin de verkenners de fractieleiders ontvingen. Twee verkenners Jorritsma (VVD) en Ollongren (D66), Rutte zelf en twee ambtenaren van Algemene Zaken. Rutte kende alle aanwezigen als zijn broekzak. Jorritsma is van zijn eigen partij en Ollongren heeft jarenlang voor hem gewerkt op Algemene Zaken. Met de twee ambtenaren van AZ werkt Rutte eveneens al jarenlang samen.

Eén van de ambtenaren maakte aantekeningen waaruit bleek dat er daadwerkelijk over de positie van Omtzigt was gesproken. Een deel van die aantekeningen met de gewraakte passage werd door een fotograaf gekiekt en de beer was los.

Uit Ruttes reactie bleek dat hij in paniek was. Hij stamelde 's avonds laat na een EU-top dat hij ook niet begreep waar die passage vandaan kwam en dat de verkenners geen verantwoording hoefden af te leggen. Rutte was duidelijk uit vorm.

In het Kamerdebat dat volgde was iedereen woedend en dat gold ook voor de coalitiepartners. Het politieke leven van Rutte hing aan een zijden draadje. Uiteindelijk realiseerde de coalitiepartners zich dat hun steun voor een motie van wantrouwen tijdens een pandemie misschien niet zo’n verstandig idee was. Ook het besef dat zonder de VVD, het CDA ook zou afhaken waardoor Kaag wel een erg links kabinet met maar liefst 7 partijen zou moeten gaan leiden, maande de coalitie tot terughoudendheid. Uiteindelijk liep de zaak af met een motie van afkeuring. Rutte oogde vermoeid en ging naar huis in de wetenschap dat dit nog veel erger had kunnen aflopen.

In het weekend bleek dat de VVD en masse achter Rutte ging staan. Het kon toch niet zo zijn dat de winnaar van de verkiezingen aan de kant werd gezet! Naar eer en geweten liegen was kennelijk geen probleem. Ook toen de CU op zaterdag mededeelde niet meer met Rutte in zee te gaan kwamen er geen barsten in het VVD-bastion.

VVD zonder Rutte?

Op zichzelf was dit interessant genoeg. De belangen van een partij en een gehavende leider lopen immers uiteen. De VVD had immers gekozen voor een snelle formatie waarin de contouren van een herstelplan zouden worden geschetst. De gehavende Rutte staat een snelle formatie in de weg. Daar komt nog bij dat een gehavende Rutte meer concessies zou moeten doen tijdens de formatie dan een ander VVD-kopstuk.

Ook hier had Rutte echter slim geopereerd. Hij is zelf immers de oorzaak van het ontbreken van een opvolger. Edith Schippers kreeg een prachtige baan bij DSM en Rutte had haar allerhartelijkst uitgezwaaid. Klaas Dijkhoff had snel door dat er onder een eik weinig groeit en dat Rutte nog lang niet van plan was om te vertrekken. Hij gaf de pijp aan Maarten. En wat de fractie betreft had Rutte allemaal oud politiek assistenten op de lijst gezet die getraind waren in het voorkomen van verdeeldheid. In de VVD ontbraken kroonprinsen die een dolk in de rug van de leider zouden kunnen plaatsen. De VVD was Rutte.

Knipoog

En toen kwam de apotheose. Rutte herstelde zich razendsnel. Hij wist dat Kaag door Ollongren’s deelname aan het collectieve geheugenverlies kwetsbaar was. Hij zag dat zij in problemen kwam door haar ontboezeming dat zij in het weekend Rutte had medegedeeld dat D66 mee zou doen aan de verkiezingen voor een nieuwe Kamervoorzitter. Hij nam het ruiterlijk voor haar op en bevestigde haar verhaal dat er geen sprake was geweest van handjeklap. Toen Kaag weer ging zitten gaf hij haar een knipoog. Kaag had immers niet doorgebeten. Zij was immers niet bereid om de VVD categorisch uit te sluiten. Rutte IV was misschien toch nog te verwezenlijken.

Ook deze week toonde Rutte zijn ideologische wendbaarheid. In zijn speech omarmde hij het gedachtegoed van Omtzigt. De formatie zou wat hem betreft in het teken moeten staan van een nieuwe bestuursstijl. Zijn fractiegenoten keken met verbijstering toe. Werd er nu van hen verwacht dat zij nu opeens ook het adagium van macht en tegenmacht moesten uitdragen? Was dit nu geloofwaardig na alles wat er was gebeurd?

Het ging echter allang niet meer over geloofwaardigheid. Rutte is maar met een ding bezig en dat is politiek te overleven. Hij is verslaafd aan het politieke spel en de knikkers zijn daaraan ondergeschikt.

Ben Verwaayen moet dit schouwspel hoofdschuddend hebben aanschouwd. Hij was de man die Rutte er altijd op gewezen heeft dat hij zijn opvolging moest regelen. Hij was de man die op het gevaar wees van een partij die afhankelijk wordt van de leider. En hij was de man die Rutte erop wees dat het publieke belang niet gediend is bij een leider die coûte que coúte door wil gaan. De lessen van Verwaayen waren echter aan dovemansoren gericht. Rutte heeft geen ideeën het gaat hem om de macht.