Met ballonnen gaat de elite het niet redden

De ene jonge man probeerde de andere over te halen om mee te doen aan een demonstratie van gele hesjes in Rotterdam. Er was volgens hem zoveel mis met het bestuur van het land dat elke zaterdag de Erasmusbrug geel moest worden gekleurd met de hesjes van de demonstranten. Daar zouden die zakkenvullers in Den Haag van opkijken! Om van die machtswellustelingen in Brussel nog maar te zwijgen!

De demonstratie op die Rotterdamse brug zou volgens hem het begin kunnen zijn van een nieuw tijdperk waarin echte leiders eindelijk eens orde op zaken zouden stellen zoals Trump in de VS of Poetin in Rusland. Dat laatste argument trok zijn vriend over de streep. Hij beloofde dat weekend met zijn vriend naar de Erasmusbrug te gaan.

De weg naar de onvrijheid

Ik zat nog steeds naar adem te happen toen het tweetal bij de volgende halte de tram verliet. Het was niet zozeer de inhoud van het betoog dat mij de adem benam. Er zijn een hoop mensen in Nederland die politici in Den Haag en Brussel geen warm hart toedragen.

Nee, mijn verbijstering kwam voort uit mijn constatering dat deze jonge man totaal niet doorhad dat zijn opvattingen over het politieke establishment in het Westen mede beïnvloed waren door machinaties van Poetin en Trump. De beste man was er zich totaal niet van bewust dat zowel Poetin als Trump niets hebben nagelaten om zijn bewondering voor krachtige leiders en zijn minachting voor de bestaande elite aan te wakkeren.

Als u wat meer wil weten over de machinaties van zowel Poetin als Trump dan raad ik u het boek aan van de Amerikaanse historicus Timothy Snyder, De weg naar de onvrijheid. Rusland. Europa. Amerika. Snyder laat zien hoezeer de activiteiten van Poetin en Trump verweven zijn met het populisme in Europa. Snyder legt daarbij interessant genoeg niet de zwarte piet eenzijdig neer bij de populisten maar spaart de heersende elite in het Westen geenszins.

De elite in het Westen heeft volgens Snyder veel te lang geloofd in de ‘politiek van de onvermijdelijkheid’. Zij geloofde dat de wereld steeds democratischer, rechtvaardiger en welvarender wordt. De opmars van de Westerse democratie in de wereld was gewoonweg onstuitbaar.

Zo was men in de Verenigde Staten ervan overtuigd dat de vrije markt onherroepelijk tot democratie, welvaart en welzijn zou leiden. In Europa manifesteerde dit onvermijdelijkheidsdenken zich in de overtuiging dat Europese natiestaten steeds meer gaan samenwerken zo dat de kans op oorlog steeds kleiner zou worden.

Onvermijdelijkheid

Het geloof in de onvermijdelijkheid werd echter ernstig op de proef gesteld. Zo bleek de export van democratie naar het Midden Oosten een hachelijke aangelegenheid. Het vertrouwen in de zegeningen van de vrije markt kreeg door de financiële crisis van 2008 eveneens een gevoelige knauw. Door de globalisering betaalde de stagnerende middenklasse in het Westen de prijs voor de opkomst van de Chinese middenklasse. Trump doorgrondde dit proces eerder dan zijn rivalen en werd president van de VS.

Ook de voorspelling dat Europese staten steeds meer zouden gaan samenwerken werd gelogenstraft door de Eurocrisis en de Russische invasie van Oekraïne. Was de alsmaar uitdijende Unie wel zo’n goed idee geweest? Nationaal-populistische partijen kwamen in Europa als paddenstoelen uit de grond notabene met steun van Russische leningen en gerichte aanvallen van eveneens Russische internettrollen.

Poetin wist bijna elke aanval op de Westerse elite te versterken. Van het Oekraïne referendum tot Brexit, van de Italiaanse verkiezingen tot de Amerikaanse slaagde hij erin via sociale media de Westerse elite het vuur aan de schenen te leggen. Tijdens de vluchtelingen crisis wist hij de reeds bestaande angstgevoelens voor islamitische immigranten met aantoonbare leugens op te poken.

Onhervormbaar

Waarom is Poetin er zo op uit om het Westen te verdelen? Het antwoord dat Snyder geeft is ronduit spectaculair. De Russische president is tot de conclusie gekomen dat zijn land onhervormbaar is. Hij heeft dus geen boodschap aan het Westerse adagium dat democratie onvermijdelijk zal zegevieren maar kiest voor de politiek van de eeuwigheid. Als het niet mogelijk is om met verstandig beleid in Rusland een volwassen democratie en rechtsstaat te bewerkstelligen rest er niets anders dan overal dreigingen en vijanden te ontwaren en slachtofferschap te cultiveren. De toekomst verzuipt als het ware in het akelige heden.

Toen Poetin inzag dat Rusland niet kon verwestersen moest Europa met verdeel en heerspolitiek maar meer op Rusland gaan lijken. Vandaar dat hij Europese en Amerikaanse campagnes steunt die de Westerse elite aanvallen op basis van illusies, halve waarheden, leugens en bedrog. Trump, Marine Le Pen, Matteo Salvini, Viktor Orbán, Nigel Farage en, te onzent, Wilders, Jan Roos en Baudet deden er hun voordeel mee.

Aan deze creatieve omgang met de waarheid zouden Goebbels en Stalin nog een puntje kunnen zuigen. De Nederlandse initiatiefnemers van het Oekraïne referendum erkende later ruiterlijk dat het hen niet om Oekraïne ging maar om het verzwakken van de Nederlandse elite. De voorstanders van Brexit maakten iedereen wijs dat het Verenigd Koninkrijk buiten de grootste gemeenschappelijke markt van de wereld grote welvaart zou verwerven. Inmiddels is voor iedereen duidelijk dat Brexit zowel voor het VK als voor de EU een ramp is maar Thierry Baudet verkondigt nog steeds met droge ogen dat ons land het Britse voorbeeld moet volgen.

Snyder heeft een belangwekkend boek geschreven. Voor het eerst wordt de verwevenheid van het Russische, Europese en Amerikaanse populisme met een keur aan bronnen, in meer dan tien talen, blootgelegd. De politici van het midden zullen vol aan de bak moeten om de manipulatie van Poetin en Trump aan de kaak te stellen en het vertrouwen tussen kiezer en gekozene te herstellen.

Wij leven in een land waar een politicus die aan de lopende band ballonnen oplaat, die soms ook nog strijdig zijn met de rechtsstaat, politicus van het jaar kan worden. Zie hier de crisis van het politieke midden in een notendop. Een ding is zeker, die crisis zal niet worden overwonnen als politici zich zouden beperken tot het doorprikken van de leugens van Trump en Poetin.

De heersende elite zal ook moeten uitleggen waarom zij zo lang heeft geloofd dat deregulering groei voor iedereen zou brengen. Zij zal ook echt iets moeten doen aan de groeiende ongelijkheid die populisten vleugels geven. Bovenal zal zij een coherente en doortimmerde toekomstvisie moeten formuleren waarin elke burger zich vertegenwoordigd kan voelen. Als dat antwoord er niet komt heeft de Europese democratie en rechtsstaat een grote toekomst achter zich.