Wat heeft 50 jaar onderzoek naar VOC-scheepswrakken voor de kust van Australië opgeleverd?

Toch is het volgens Jeroen ter Brugge, conservator van de maritieme collectie van het Rijksmuseum, waardevolle informatie: "We weten vooral van die 17de-eeuwse schepen, toen er nog geen bouwtekeningen werden gemaakt, wel een beetje hoe ze eruitzagen. Er zijn schilderijen van scheepsmodellen, maar je kan dat pas echt goed bestuderen als je zo’n scheepswrak hebt. Allerlei bouwkundige details kan je aan zo’n scheepswrak aflezen."

"Een tweede aspect is wat je vindt in de schepen. Dat is eigenlijk een bevroren moment. Zo'n schip is van het ene op het andere moment verloren gegaan. De tijd staat stil en alles wat aan boord was, ongeacht wat voor selectie dan ook is gepleegd, daar vind je de resten van terug. Dat geeft dus inzicht over het leven aan boord en wie er aan boord waren", zegt hij in NOS Met het Oog op Morgen.

Overblijfselen

Maar wat blijft er nu nog over van die schepen na zoveel tijd? "Dat verschilt heel erg van de locatie waar ze naar beneden zijn gegaan, maar ook van wat er daarna gebeurt. Als er heel veel stroming staat, kan het wrak langzamerhand uit mekaar slaan en dan raken de elementen verloren. Maar je hebt ook heel veel locaties waar de houtworm bijvoorbeeld heel erg actief is en die vreet dan langzamerhand dat wrak op. Dan hou je alleen de scherven van het aardewerk en eventueel wat metaal van de kanonnen die aan boord waren over. Als de omstandigheden gunstig zijn, kan de conservering heel erg goed zijn. Wat je dan doet, is een grit uitzetten over zo'n locatie, een vakverdeling, zodat dat op tekening gezet kan worden. Tegenwoordig wordt ook meer en meer fotografie gebruikt in drie dimensies."

Toch is de westkust niet de meest gunstige plaats voor een scheepswrak, zegt Ter Brugge: "De meest ideale situatie vinden we in de Oostzee, maar daar zijn niet veel VOC-scheepswrakken gevonden. De schepen aan de westkust van Australië zijn voor een deel goed bewaard gebleven. Een deel van het achterschip van de Batavia bijvoorbeeld is eigenlijk heel goed bewaard gebleven."

Verhaal van de Batavia

Over de Batavia weten we dan weer uitzonderlijk veel. Er is namelijk het nodige gebeurd met de overlevenden van de scheepsramp: "Ze zijn aan land gekomen en onder die groep is muiterij ontstaan. Een deel van de bemanning, waaronder de bevelhebbers, is met een sloep naar Batavia geroeid. Daarom weten we daar ook zoveel van. Maar er is ook een grote groep achtergebleven. Die moesten zich in leven weten te houden en dat is aan die westkust van Australië heel erg moeilijk, zeker als je totaal onbekend bent daar. Het was een groep van ruim 100 man, dat is best een grote groep die je dan moet voeden. Dan ontstaat er spanning en er is ook een vraag naar leiderschap. Wie heeft het heft in handen?"

Ter Brugge legt verder uit waarom we dan precies zoveel weten van de ramp: "We weten het omdat er op een gegeven moment vanwege die sloep die naar Batavia is gegaan, een reddingsactie is georganiseerd. Maar tegen de tijd dat de reddingsactie aankwam, bleek het grootste deel van de bemanning inmiddels al overleden te zijn. Namelijk vermoord. Dat verhaal is opgeschreven en in de 17de eeuw gepubliceerd. Het was toen al heel uitzonderlijk dat dit gebeurde, dus daar waren lezers voor."

Pompeï-effect

Verder is het volgens hem ook heel waardevol om te kijken wat er dus precies in de schepen ligt, al is dat niet altijd even representatief: "Je kan natuurlijk van alle rangen en standen mensen aan boord wat terugvinden. Maar de laatste tijd beginnen we wel een beetje een andere blik te hebben op dat beeld. Want juist van de lagere rangen vind je relatief weinig terug."

"Je zou een democratische representatie verwachten van wat aan boord is geweest, maar je moet je voorstellen dat het eetgerei van de gewone matroos heel anders was dan dat van de officieren. Die hadden zelfs zilveren bestek. In die zeebodem drijft een houten lepel weg of vergaat ie. Wat je dan alleen maar terugvindt is het tinnen en zilveren bestek. Het beeld van de goede representatie is dus wel gaan kantelen, maar evengoed vind je van het leven aan boord een mooie weerspiegeling. Dat bevroren moment, ik noem het ook wel eens het 'Pompeï-effect', dat vind je inderdaad in zo'n scheepswrak terug."

Beeld VOC gekanteld

Ook het idee dat de VOC iets geweldig was, is inmiddels veranderd: "We hebben het idee van de VOC dat dat iets geweldigs was, want we kennen allemaal die prachtige schilderijen. Dat beeld is inmiddels fors gekanteld en dat proberen we vanuit het museum de laatste tijd ook te benadrukken. Wat je juist in zo’n scheepswrak ziet, is de andere kant van de medaille."

"Dan zie je dat het om houten schepen ging en de kans dat die niet aankwamen was reëel. Ongeveer een kwart van de schepen die ooit gebouwd zijn is nooit teruggekomen. Het leven aan boord was natuurlijk ook, zeker als je heel lang aan boord was, vaak voor die lagere klassen, erbarmelijk. En aan boord van die schepen, zeker op de terugreizen, zaten ook mensen die helemaal niet vrijwillig aan boord zaten. Dat waren mensen die in India geronseld waren of in Indonesië. Die zullen misschien de hoop hebben gehad er beter vanaf te komen, maar dat ging natuurlijk niet altijd onder even plezierige omstandigheden."

Download de NPO Radio 1-app

Met onze app mis je niks. Of het nou gaat om nieuws uit binnen- en buitenland, sport, tech of cultuur; met de NPO Radio 1-app ben je altijd op de hoogte. Download 'm hier voor iOS en hier voor Android.