Waarom podcast 'Hier hing een schilderij' tekortschiet volgens Micha Wertheim

Terwijl de Hogeschool Utrecht deze week schipperde tussen wel of geen college geven over de Holocaust, werden mijn gedachten gekaapt door de NRC-podcast Hier hing een schilderij. Een achtdelige serie waarin Pieter van Os en Emmie Kollau reconstrueren hoe het schilderij Bild mit Häusern van Kandinsky in het bezit kwam van het Stedelijk Museum en waarom het meer dan 80 jaar later werd overgedragen aan de erven Lewenstein.

In de eerste aflevering is Van Os aanwezig bij de persconferentie die de erven met hun advocaat geven op de dag dat het kunstwerk wordt gerestitueerd. En dan valt Van Os iets vreemds op: "dus die Rob en Francesca Lewenstein kregen dat werk in handen. En wat ik zelf daar merkwaardig vond, is dat daar helemaal geen feestelijke sfeer hing."

De verbazing bij Van Os dat er geen feest werd gevierd op de dag van teruggave wordt in de podcast serie meerdere keren herhaalt. Dit deed bij mij de vraag rijzen waarom Van Os eigenlijk een feeststemming had verwacht. Omdat het 80 jaar heeft geduurd voordat het Stedelijk het schilderij eindelijk teruggaf? Of had er gefeest moeten worden omdat het 60 jaar heeft geduurd voordat het Stedelijk überhaupt onderzoek ging doen naar de vraag of ze roofkunst in hun bezit hadden? Of had deze podcastmaker feest verwacht omdat de teruggave herinneringen opriep aan één van de duisterste periodes uit de wereldgeschiedenis? Ik vermoed dat Van Os bedoelt dat de Lewensteins wat hem betreft feest hadden moeten vieren omdat het schilderij dat werd teruggegeven inmiddels heel veel geld waard is. 

Maar toch, stel dat de erven Lewenstein inderdaad op de tafels hadden staan dansen en slingers hadden opgehangen, zou Van Os dan wel tevreden geweest? Natuurlijk niet. Dan had hij in hun gedrag bewijs gezien voor hun werkelijke motieven. Dan had hij bewijs dat het hier niet om rechtvaardige restitutie ging maar om sluwe lieden die enkel en alleen op geld uit waren. Zie daar in een notendop de reden dat veel joden zelfs nu, bijna tachtig jaar na de Shoah, geen zin hebben om achter gestolen tegoeden aan te gaan.

De podcast waar ik dit fragment uithaal, loopt over van dergelijke insinuaties, historische onjuistheden en een gebrek aan nuance. Zo stelt in aflevering twee de voormalig voorzitter van de Restitutiecommissie Fred Hammerstein dat het probleem is dat we nu geen slachtoffers meer hebben van het Naziregime want die zijn inmiddels allemaal dood. Terwijl de kern van het probleem bij roofkunst natuurlijk is dat er na de bevrijding überhaupt nauwelijks overlevenden waren. Restitutie gaat er nu net om dat recht wordt gedaan ook als de slachtoffers van het onrecht niet meer leven. Dat betekent dat kunst vaak terecht komt en kwam bij mensen die verre familie waren van overlevenden. De rest was immers vermoord.

Het enige tegengeluid dat we horen is van de advocaat van de Lewensteins, maar die wordt stelselmatig neergezet als een handige zakenman die vooral geld wil verdienen aan restitutie. Hij maakt, zo suggereren de makers, deel uit van de zogenaamde Holocaust-industrie. Dat zonder zulke advocaten veel kunst nooit bij rechtmatige eigenaren zou zijn beland omdat overheden, waaronder de Nederlandse, decennialang op hun handen bleven zitten, lijkt niet tot de podcastmakers door te dringen.

NRC adverteerde de podcast door in reclames te stellen dat de omgang van Nederland met roofkunst ons iets zegt over het nationale schuldgevoel. Daarmee is de suggestie aan het begin van iedere aflevering weer dat het kleurrijke schilderij van Kandinsky vooral teruggegeven omdat Nederland zich schuldig voelt. Dat de makers na acht afleveringen schoorvoetend toegeven dat het misschien ook iets met rechtvaardigheid van doen had, komt dan wel erg laat. 

De makers van de podcast kregen in de media alle lof, maar van mij zouden ze zich best een beetje schuldig mogen voelen over hun gemakzucht, eenzijdige berichtgeving en vooringenomenheid. Een extra lesje geschiedenis aan de Hogeschool Utrecht zou in ieder geval geen kwaad hebben gekund.