Column Sana Valiulina: 'Zonder boeken waren we allang een geestelijke dood gestorven'

Niet alleen op de wereld

Alle gelukkige kinderen lijken op elkaar, elk ongelukkig kind is ongelukkig op zijn eigen wijze.

Ergens in 1974 was ik een ongelukkig kind. Zo intens ongelukkig, dat ik nu, na vijftig jaar, nog altijd die wanhoop en ontreddering kan voelen. Wat was er aan de hand? Destijds speelde ik viool en hield ik erg van het lezen, meer dan van de viool, vermoed ik. Ook mijn vioollerares las graag en dikwijls bespraken wij allerlei boeken. Op een keer zei ze dat ze een heel mooi boek voor mij mee zou nemen volgende keer. Die volgende keer had ik niet zo heel goed viool gestudeerd. Het beloofde boek lag al op tafel klaar om aan mij geleend te worden, maar na mijn jammerlijke optreden pakte de lerares het en stopte het demonstratief in haar tas. Dat boek kon ik vergeten, ze zou het me nooit lenen, het was mijn straf. En toen werd ik bevangen door een immens verdriet. Alsof iemand van wie ik hield opeens dood was gegaan en ik alleen bleef op de koude, wrede wereld. Zo heette ook het boek Alleen op de wereld. Thuis hadden we heel veel boeken maar niet dit boek. Pas jaren later heb ik het gelezen, rijkelijk tranen gietend bij de dood van het aapje Joli—Coeur.

Ik bleef veel lezen. Boeken vertelden me iets wat ik voelde maar niet kon verwoorden. Terwijl ze me naar een andere wereld voerden die spannender was en intenser, zetten ze juist de alledaagse dingen om me heen in een ander, raadselachtiger licht. En ik voelde me niet alleen op de wereld.

Op een gegeven moment kwam ik erachter dat er ook verboden boeken bestonden. Die we niet mochten lezen opdat we onschuldig bleven, en zuiver.

Inmiddels wist ik hoeveel schrijvers en dichters vermorzeld waren door totalitaire regiems. Hoeveel schrijvers in ons land onderworpen werden aan vernederende censuur, rechtszaken, lastercampagnes, geënsceneerde volksgerichten. Dat ze met gevaar voor eigen leven bleven schrijven zonder hoop dat hun boeken ooit werden uitgegeven. Degenen die hun boeken in het buitenland uitbrachten werden als verraders bestempeld en vervolgd. Ook de lezers van die verboden boeken liepen gevaar. Een kennis werd naar Kazachstan verbannen omdat ze verboden gedichten van Anna Achmatova bij haar hebben gevonden. Nog tijdens de perestrojka zaten KGB-agenten in burger in de Moskouse metro te koekeloeren naar wat men zoal zat te lezen. Een studiegenote werd aangehouden vanwege Lolita op haar schoot.

Nog vele jaren later – ik woonde al in Nederland – zei een hoogleraar Neerlandistiek eens dat literatuur toch zeker geen kwestie van leven en dood was. En toen kwam de openbaring. Soms heb je een negatief uitgangspunt nodig om jezelf te begrijpen. Maar natuurlijk was de literatuur dat, wat die hoogleraar op een lijzige toon ook beweerde. Of anders een gevierde schrijver met een designbril op die zei dat er geen verschil was tussen een boek en een pak waspoeder, of anders een populaire politicus die zei dat cultuur en dus ook literatuur een linkse hobby was.

Zonder al die boeken die de schrijvers, hun leven en gezondheid riskerend, voor ons schreven waren we destijds allang een geestelijke dood gestorven, onschuldig en zuiver. Als dit geen kwestie is van leven en dood…