Andrej Sacharov, in memoriam

Waarde luisteraars, uw columnist heeft het nooit zo moeilijk gehad met het vinden van woorden als vandaag, nu het bijna een jaar geleden is, dat tektonische platen uit elkaar schoven en tientallen zo niet honderden miljoenen mensen in een bodemloze afgrond vielen. Tal van onderwerpen hebben de revue gepasseerd, stuk voor stuk facetten van het absolute kwaad waar uw columnist oneindig treurig van werd. Ze werden een voor een afgekeurd.

En toen wist ik het opeens. Het wordt Andrej Sacharov. Want onlangs werd in Rusland de laatste mensenrechtenorganisatie, de Andrej Sacharov-stichting, gesloten. Ik weet het, het is hier al eerder aan de orde gekomen, maar ik doe het toch.

De atoomgeleerde en dissident Andrej Sacharov, altijd de vader van de waterstofbom genoemd, terwijl hij even goed de vader is van de vreedzame waterstofenergie, wie kent hem niet? Het jongste lid ooit van de Russische Academie der Wetenschappen, gelauwerd en vertroeteld door het Sovjet systeem, schrijft hij in 1968 een pleidooi voor een menswaardig bestaan, vrijheid en vreedzame co-existentie. Met de hulp van Karel van het Reve – destijds correspondent in Moskou – wordt dat in Het Parool gepubliceerd. Een primeur. De New York Times aarzelt nog, het zal wel fake zijn. Want wie met zo’n positie haalt het in zijn hoofd om zoiets te doen? Na de publicatie is Sacharov op slag beroemd in het Westen en wordt hij een paria in Rusland.

In de jaren tachtig kom ik bij dissidente vrienden van mijn ouders in Moskou over de vloer. Apolitiek als ik toen was leer ik daar dat alles politiek is en dat we in een totalitaire staat leven waar de mens het zonder zijn rechten moet stellen. Er gebeuren daar opwindende dingen. Heldhaftige vrouwen uit die vriendenkring ondernemen heldhaftige pogingen om naar de stad Gorkij af te reizen. Ze spelen een kat en muis spel met de KGB dat in alle kleuren en geuren aan de dissidenten keukentafel wordt doorgenomen.

In Gorki zit namelijk Andrej Sacharov. Met zijn vrouw Jelena Bonner is hij naar die voor buitenlanders gesloten stad verbannen. Sacharov heeft zich uitgesproken tegen de Afghaanse oorlog waarop de zoveelste hetze tegen hem losbarst, compleet met progressieve wetenschappers, artiesten, intellectuelen en de werkende klasse die in de media hun woede over de verrader uitspugen.

Andrej Sacharov die het voor ons allen opnam tegen het ganse Imperium, was voor mij destijds een mythische figuur, goddelijk bijna, misschien ook omdat hij onzichtbaar was. Pas nadat Gorbatsjov hem in 1986 vrijliet zag ik Sacharov voor het eerst. Het was tijdens het beruchte Congres van volksvertegenwoordigers in 1989 waar hij de Academie der Wetenschappen vertegenwoordigde. Omdat Sacharov in een interview met een Canadese krant had gezegd dat Sovjetsoldaten in Afghanistan vanuit Sovjethelikopters werden neergemaaid om te verhinderen dat ze krijgsgevangenen zouden worden genomen, werd hij beschuldigd van provocatie, en uitgejouwd.

Daar zat hij dan, te midden van een vijandige meerderheid, in elkaar gedoken maar onverzettelijk, vrij van ijdelheid, messiaanse trekken, van ego. Daarom kon hij ook niet vernederd worden. Van de foto die toen van hem werd genomen spat een onverdraaglijke eenzaamheid af, maar ook een ongelooflijke kracht. Zo moet een godheid eruit zien, die zich tussen de mensen begeeft in de gedaante van een oude, fragiele man en die natuurlijk door hen niet wordt herkend, maar bespuugd en uitgefloten.

Een kwarteeuw later krijgt Sacharov in feite damnatio memoriae en wordt hij voor het nageslacht vervloekt. Daarom moeten wij de naam van de man die voor een menswaardig Rusland stond en streed, blijven herhalen, om hem te behouden voor het collectieve geheugen. Andrej Sacharov, in memoriam.