'Ondertussen vieren ze in Moskou het lentefeest'

Een notitie van een Facebookvriendin: "Ben vanochtend naar het Rode Plein gegaan. Over de schaatsbaan annex kermis schalt overwinningsmuziek afgewisseld met Russische volksdansliedjes. 'Wat gebeurt hier', vraag ik. 'Een feest.' 'Wat voor feest?' 'De eerste lentedag.'"

We schrijven 1 maart 2022, de zesde dag van de oorlog in Oekraïne, die geen oorlog genoemd mag worden. Het is een speciale operatie.

Rusland viert de carnavalsweek met pannenkoeken als het traditionele hoofdmenu. Brood en dansjes. Onschuldige mensen die blij als kinderen het lentefeest vieren. Vrolijke liedjes, zwierende paartjes op het ijs. Eén grote pret. Dat mag en dat moet ook van hun tsaar en daar zijn ze hem innig dankbaar voor. En dat hij achthonderd kilometer verderop bommen laat vallen op hun broedervolk? Zijn populariteit zou van 60 naar 71 procent zijn gestegen.

De Russische ziel blijft voor mij een groot raadsel. Al jaren lang probeer ik er iets van te begrijpen. Maar met het verstand kom je er niet. Want zoals de Russische dichter Fjodor Tjutchev zegt: "Op Rusland heeft het brein geen vat. Zij gaat gewone norm te boven."

Daarom kan de geschiedenis die zich met kleine aberraties maar blijft herhalen, mij niet echt helpen. Maar ik heb ook geen geschiedenis gestudeerd, maar filologie: liefde voor het woord. Vroeger, aan de universiteiten in het oude Rusland, vormden geschiedenis en filologie één faculteit. Feiten en ratio werden op die manier verenigd met de liefde voor het woord, met literatuur. Het was een goed huwelijk. Waar de ratio wel eens machteloos stil viel, sprak de ziel, door haar medium de literatuur. Daarom is elke goede schrijver ook een historicus die ons de geschiedenis vertelt van de menselijke ziel zonder welke je de geschiedenis niet kan begrijpen.

Voor de zoveelste keer grijp ik dezer dagen naar een schrijver die als geen ander de Russische ziel kon doorzien. En die, zou hij nog geleefd hebben, niet echt verrast zou zijn door wat zich nu afspeelt in het voormalige Imperium, terwijl wij, met al onze kennis en expertise, technologieën en inlichtingendiensten totaal zijn overrompeld en naar adem happen. Ja, ik heb het hier over Fjodor Dostojevski en zijn roman Demonen.

Het negentiende-eeuwse Rusland, de jaren zestig. Progressieve groeperingen die extreem zijn geradicaliseerd. Het land is in de ban van deze demonen. Zij komen bij elkaar om de toekomst van Rusland te bespreken dat zucht en kreunt onder het autoritaire regime. Tijdens een van de illegale bijeenkomsten wordt door ene Sjigalev een politiek model geformuleerd. En nee, het is geen sociaaldemocratisch model. Want dat is te saai, te juridisch, te klemmend en te burgerlijk. Rusland houdt van grenzeloosheid en grote gebaren.

Sjigalev verdeelt de mensheid in twee ongelijke delen. Een tiende deel krijgt persoonlijke vrijheid en een onbeperkt beschikkingsrecht over de overige negen delen. Deze laatsten moeten hun persoonlijkheid verliezen en een soort kudde worden en middels hun onbeperkte gehoorzaamheid hun oorspronkelijke onschuld terugwinnen. Terug naar het paradijs, kortom, maar dan een paradijs waar ze hard moeten werken. Met af en toe pannenkoeken en dansjes.

Dit alles gebeurt door middel van herscholing van hele generaties. Vanaf 1917 toen de demonen het oude Rusland hadden opgeblazen, zijn er bijna vijf generaties herschoold, met de massaterreur van Stalin als hoogtepunt. En nu bedreigt het model van Sjigalev de hele wereld. Wat wordt het volgende hoogtepunt?