Hoe ga je ermee om als je idool een massamoord uit de Tweede Wereldoorlog verzwijgt?

Jonas Mekas

Al vanaf zijn studententijd is Peter Delpeut, zelf ook filmmaker, gefascineerd door de Litouwse en in Amerikaanse kunstkringen befaamde filmmaker Jonas Mekas. Zijn experimentele films hebben een verslavende werking voor Delpeut, die het werk van Mekas als een soort bijbel beschouwt.

Maar het beeld van zijn held krijgt een flinke deuk als blijkt dat Mekas zijn hele leven een massamoord in Litouwen tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft verzwegen. Bovendien is Mekas ook nog eens schrijver geweest van een blad dat zich schuldig maakte aan Nazi-propaganda.

Verzwegen oorlogsverleden

Uit een kritisch artikel in The New York Review of Books van 2018 blijkt dat het oorlogsverleden van Jonas Mekas toch anders is geweest, dan dat de filmmaker jarenlang had voorgesteld. De Litouwse Mekas deed aanspraak op een slachtoffer-verhaal, waarin hij door het Duitsers bezette Litouwen zou hebben gevlucht. "In werkelijkheid is Mekas voor de Sovjets gevlucht, omdat hij een kritisch gedicht over Stalin had geschreven", vertelt Delpeut in Nooit Meer Slapen.

De grotere onthulling is dat Mekas de massamoord in Litouwen, in het dorp waar hij op school zat en werkte, heeft verzwegen. "De Holocaust is in Litouwen in onvoorzienbare omvang begonnen. In zes maanden zijn er ruim 120 duizend Joden vermoord, allemaal een voor een met een nekschot. In het plaatsje waar Jonas Mekas vlakbij woonde, zijn er op een dag 2400 mensen om het leven gebracht. Die gebeurtenis heeft nooit een plek gekregen in het werk van Jonas, terwijl hij de man was van de autobiografische films en heimwee naar Litouwen."

Schaamte

Zelf heeft Mekas verklaard dat hij die gebeurtenis niet herinnerde, omdat het te groot en verschrikkelijk was, waardoor die uitgegumd zou zijn in diens geheugen. Hoe geloofwaardig is dat nog? "Zijn getuigenis was dat in hun boerengemeenschap werd gezwegen over dat waarover niet gepraat kon worden. Terwijl een andere leeftijdsgenoot heeft verklaard dat ze over niets anders meer konden praten, want de massamoord was zo groot en heftig."

"De Litouwse nationalisten hebben de Duitsers daarbij geholpen, omdat ze de Duitsers als bevrijders van de Sovjet-Unie zagen. Daar ligt een gevoel van schaamte voor Mekas en veel andere Litouwers. Mekas is waarschijnlijk een representant van dat schaamtegevoel geweest."

Held of niet?

Toch lukt het Delpeut niet om zijn held los te laten? "Omdat we onze helden toch heel willen hebben", verklaart Delpeut. "Wel moet ik constateren dat geen enkele mens de hele figuur is die we van hem maken. Dat is jammer. Het is een pendelbeweging tussen zwart en wit. We pendelen niet alleen tussen onze daden en niet-handelen, maar ook in de observatie van de ander. Ik merk dat ik de ene dag geïrriteerd ben door Mekas en de andere dag toch weer begin hem te vergoelijken. Het zwaarste dat ik hem verwijt, is dat hij koppig is gebleven tot aan het eind."

Alles van Nooit Meer Slapen terugluisteren?

Terugluisteren kan via jouw favoriete podcast-app, of in NPO Luister. Nooit Meer Slapen is hét cultuurprogramma van de VPRO. Elke maandag- tot en met vrijdagnacht tussen 00.00 en 01.00 uur hoor je een diepgravend gesprek over cultuur, literatuur, film, muziek, theater of kunst.