Ed van der Elsken jaagde overal ter wereld op fotografisch wild

In het Stedelijk Museum in Amsterdam is sinds vorige week een grote overzichtstentoonstelling van zijn werk te zien (de grootste in 25 jaar) onder de titel Ed van der Elsken: De Verliefde Camera. De museumzalen barsten van de foto’s, films en audiovisuele installaties, zoals diashows. Van der Elsken zocht voortdurend naar nieuwe media waarmee hij zich kon uiten en waarmee hij kon experimenteren.

Wat voor ons nu vanzelfsprekend is, was voor Van der Elsken de kunst: de straat op met een camera. Tegenwoordig lopen we allemaal met een camera rond. In onze broekzakken of handtassen hebben we kleine apparaten waarmee we de wereld om ons heen kunnen vastleggen. Als Van der Elsken in onze tijd leefde, zouden de geheugenkaarten niet aan te slepen zijn.

Jagen

Hé, wat valt het licht mooi op haar gezicht. En kijk daar, haar rok waait zo mooi in de wind. En wat bungelt dat sigaretje leuk uit zijn mond. Door zijn lens bekijkt Van der Elsken de grote wereld wereld op microniveau. Zet hem op Times Square en hij vindt de friemelaars, de details van een mens die aan het blote oog ontsnappen. Hij noemde zichzelf een jager op fotografisch wild. De wereld was zijn jachtterrein. In New York heeft hij overigens echt gejaagd, en ook in Parijs. En natuurlijk in Amsterdam.

Maar voor Van der Elsken kwam in Japan, waar hij in 1959 met zijn vrouw Gerda van der Veen tijdens een wereldreis terechtkwam, de echte omslag. Van der Elsken zei daar zijn methode te hebben ontwikkeld. Toen begon het straatfotograferen pas echt, want toen werd het jagen moeilijker. Zonder de taal te spreken wist hij de mensen uit te dagen en te stimuleren, en ervoor te zorgen dat ze op hem reageerden om een mooi beeld te maken.

Hey, schoonheid

Zijn methode was om de leeuwen te porren. Om van passanten zijn modellen te maken. Hij ontwapende de mensen om zich heen door ze aan het lachen te maken of door ze uit te dagen: jongens, kijk even hier. Leeuuuuk. Hey, schoonheid, kijk eens in de camera. Hij had de joligheid van een kinderfotograaf. Kunstcriticus Joyce Roodnat schreef het boek Hee... zie je dat!? over Ed van der Elsken en noemde de fotograaf deze week in het NPO Radio 1-programma OVT “een charmekanon”.

In de introductietekst bij de tentoonstelling in het Stedelijk staat: “In het huidige tijdperk van beeldcultuur, selfies en vermenging van disciplines is Ed van der Elskens werk onmiskenbaar actueel.” Het is waar dat er tegenwoordig niets vreemd meer is aan het vastleggen van onze levens, maaltijden, kapsels etcetera. Maar Van der Elskens werk overstijgt dat. Hij legde mensen vast, over de hele wereld, zoals ze waren en zoals ze langs zijn lens liepen. Hij zei zelf dat hij dacht beelden te hebben gemaakt die een paar honderd jaar mee kunnen gaan. We zijn pas een kwart eeuw verder, maar hij zou gelijk kunnen krijgen. Van der Elskens foto's zijn tijdcapsules geworden die ons transporteren naar de mensen die hij gezien heeft, de plekken waar hij geweest is en de tijden waarin hij leefde.

P.S uit het hiernamaals

Van der Elskens motto was ‘Laat zien wie je bent’. Dat deed hij zelf tot het einde van zijn leven. Met de film Bye, die aan het einde van de tentoonstelling in Amsterdam te zien is, maakte de fotograaf een kroniek van zijn ziekteproces. “Daarin was hij ook een voorloper”, zei tentoonstellingsmaker Hripsimé Visser onlangs in het NPO Radio 1-programma Nooit Meer Slapen. “Nu vinden we dat al bijna gewoon. Maar toen hij dit eind jaren tachtig deed, was dit toch wel nieuw.”

In Bye vertelt een inmiddels broze Van der Elsken dat hij nog één film wil maken: P.S. uit het hiernamaals. “Dan vertel ik de mensen hoe het is als je dood bent. Dat willen ze weten.” Zijn laatste echtgenote Anneke Hilhorst sprak hem tegen: “Ga lekker uitrusten, je hebt genoeg gedaan.” Wie nu door de zalen van het Stedelijk Museum loopt, ziet dat zij gelijk had.