Wie dit leest, kan nooit meer normaal naar series kijken

De verschijning van Braveheart in 1995 betekende een ommekeer, zegt Leerssen, hoogleraar Europese Studies. "Dit is het moment dat de knokfilm opeens de hoge ideale van vrijheid en nationale onafhankelijkheid aanroept en de geschiedenis als klankbord neemt voor dit soort zaken."

'Braveheart' is, dat weten veel mensen, de bekende blockbusterfilm met Mel Gibson. Hoofdrolspeler is de Schotse, autoritaire leider William Wallace, die de opstand leidt tegenover de tirannieke Engelsen. "Wat ik boeiend vind is de roep om vrijheid", memoreert Leerssen. "Die Wallace was geen voorstander van algemeen kiesrecht of vrouwenemancipatie. Nee, het gaat hier om een militaire campagne ter bevrijding van het territorium."

Wij-gevoel

Wat we zien heeft alles te maken met nationalisme, legt de hoogleraar uit. "Heel kort door de bocht is dat de gedachte dat de staat stoelt op wij-gevoel. Dat de inwoners samen een gemeenschap vormen. En dat is met name een gemeenschap die over de generaties heen tradities in stand houdt, zoals taal, cultuur en historische herinneringen."

Met andere woorden: het heeft niets te maken met politiek (terwijl dat in werkelijkheid natuurlijk wél zo is) en door die gemeenschapszin ontstaat wij zij-denken. In de negentiende eeuw komt dit gedachtegoed op en dat zie je onder meer aan de populariteit van bijvoorbeeld de historische roman en de bouw van rijksmusea. Zo wordt het beeld versterkt: we hebben een gezamenlijk en heroïsch verleden.

Brexit gevoed door Downtown Abbey

Leerssen wijdde er zijn afscheidsrede aan de UvA aan. Die draagt de vrolijke titel 'Verstopt in de popcorn: Hoe romantisch nationalisme overleefde in de 21e eeuw’. Want, zo is de vraag die hij stelt: is dat nationalistisch denken nou alleen iets van vroeger? Iets dat ondersneeuwde met de opkomst van ideologieën als het fascisme en het communisme? Nee. "Het is nu 2022 en ik stel vast dat nationalisme de krachtigste ideologie ter wereld is."

En dit zien we onder meer terug in wat Leerssen noemt "de triviale amusementscultuur." Neem kostuumdrama 'Downton Abbey', een serie die geschreven is door een conservatief, een Brexiteer. Een serie ook die uitstraalt: wij Engelsen zijn anders en wij hebben onze eigen gemeenschappelijke tradities. De film "voedde het klimaat van de Brexit", zegt hij.

Nederlands bloed

Ook in eigen land kunnen we er wat van. Leerssen wijst op Michiel de Ruyter, een van de duurste Nederlandse films ooit. Hij noemt het wij zij-denken, de strijd tegen de Engelsen en de wapperende rood-wit-blauwe vlaggen. En de verwijzingen naar "het Nederlandse bloed dat gevloeid is" en het "de Nederlandse grond die we op zee bevochten hebben."

De hamvraag: is dit erg? "Het is niet dat het niet mag, maar je moet je wel bewust van worden dat op deze manier een feelgoodserie wel aan een politiek doel bijdraagt."