'Als mensheid maken wij deel uit van de natuur. Dat moet het nieuwe grote verhaal van onze tijd worden'

Verhaeghe, een bekend Vlaamse intellectueel en hoogleraar psychoanalyse, maakt in zijn werk naar eigen zeggen "een verbintenis tussen het particuliere en het maatschappelijke." Binnen zijn maatschappijkritische en wetenschappelijke oeuvre - waaronder Autoriteit (2015), Identiteit (2022) en Onbehagen (2023) heeft Verhaeghe vanaf het begin een brug geslagen tussen de diagnostiek van mentale psychiatrische stoornissen en vormgeving van onze neoliberale maatschappij.

Kritiek op DSM

Verhaeghe: "Ik ben onderdeel van de eerste generatie klinisch psychologen van Vlaanderen, en heb vrij vroeg in mijn wetenschappelijke carrière de overstap gemaakt naar de psychoanalyse. Hier binnen was het gemeenschappelijke punt telkens de focus op het individu. Het was altijd het individu dat gestoord was." Volgens de psychoanalyticus is het handboek van de psychiatrie niet wetenschappelijk, maar beschrijvend. De biologische reductie van mentale stoornissen tot neurologische ziektebeelden sloot bovendien het maatschappelijke kader uit.

"Wetenschappelijk gezien snijdt de DSM geen hout: het beschrijvende model berust op sociale criteria. Ik was in mijn beginjaren als psychoanalyticus een van de eersten die deze kritiek formuleerde en uitte. Destijds kreeg ik de wind van voren, maar dat interesseerde mij niet."

Inzicht uit jeugdzorg

In zijn eerste jaren als klinisch psycholoog, waren de verhalen en ervaringen van cliënten uit het psychiatrische werkveld een eye-opener voor Verhaeghe. "Mijn eerste baan was in de bijzondere jeugdzorg. Kinderen die uit gebroken gezinnen kwamen hadden bijna altijd hetzelfde verlangen. Ze wilden terug naar huis, de plek waar ze misbruikt waren. Dat was voor mij als 25-jarige psycholoog onbegrijpelijk. Ik dacht: deze kinderen hebben overduidelijk een ruimer probleem dan enkel dat mentale label uit de DSM."

Bovendien heeft onze doorgeslagen vrijemarkteconomie, het neoliberalisme, volgens Verhaeghe het ergste in ons naar boven gehaald: het beloont mensen met psychopatische persoonlijkheidsstoornissen. In The Guardian schreef Verhaeghe tien jaar geleden hier al een gelijknamig artikel over, waarmee hij internationale bekendheid verwierf.

Taal als metafoor

De vele manieren waarop het neoliberalisme schadelijke effecten heeft op de mens is soms echter lastig te doorzien. Dat komt onder andere doordat de waarden en normen ervan sterk zijn verweven in onze taal en identiteit.

Verhaeghe: "Je kunt taal beschouwen als een reusachtige metafoor. Wij zijn onze taal. Onze identiteit hangt vast aan de taal die we leren. De afgelopen twintig jaar gaat dat echt niet de goede richting uit. Alles gaat tegenwoordig om prestatie. Een van de voorbeelden zit hem in het banale woord 'succes'. Wij wensen elkaar voortdurend succes toe. Je moet eens opletten hoe vaak je dat woord op een normale werkdag hoort. Dat betekent dat je in onze competitieve samenleving voortdurend succesvol moet zijn. Jongeren krijgen daar de sociale media ook nog bovenop. De voortdurende competitie resulteert voor veel mensen in een constante lichamelijke stress."

Een nieuw verhaal

Volgens Verhaeghe zullen we om de huidige crises het hoofd te bieden op zoek moeten naar een nieuw vertoog, een dominante metafoor waarin onze samenleving wordt gekaderd. "We hebben binnen de wetenschap een nieuw punt benaderd, waarin duidelijk is geworden dat wij als mensheid onderdeel van de natuur zijn. Dit moet het nieuwe grote verhaal worden." Een dergelijk nieuw vertoog vormt het grote thema van het nieuwe boek van Verhaeghe, dat volgend jaar verschijnt.

In deze uitzending werden door zowel Verhaeghe als Van Iperen een aantal boeken genoemd:

• Michel Houellebecq - De wereld als markt en strijd (1994)
• Paul Verhaeghe - Autoriteit (2015)
• Roxane van Iperen - Eigen welzijn eerst (2022)
• Stefan Hertmans - Goya als hond (1999)