Hans Goedkoop: welke rol speelde opa in Indonesische onafhankelijkheidsstrijd?

Opa Rein

Rein van Langen, 'Opa Rein', geboren op Java, groeit rond 1900 op in een tijd dat de koloniale overheersing van Indonesië nog vanzelfsprekend lijkt. Maar het verzet groeit, de Indonesiërs eisen zelfbeschikkingsrecht en na de Tweede Wereldoorlog komt het tot een bloedige onafhankelijkheidsoorlog. Generaal-majoor Van Langen vecht mee in die oorlog, die grofweg duurt van 1945 tot 1950. Van Langen is niet zomaar iemand; hij is de commandant van de Tijgerbrigade en leidt de aanval op Yogyakarta, waarbij Indonesische kopstukken, inclusief Soekarno, gevangen worden genomen.

In 2012 schreef Goedkoop al een boek over zijn opa De laatste man. "Dat boekje ging eigenlijk over hoe mijn opa gemold is tussen de raderen van de politiek en weggewerkt is door de Nederlandse overheid." Na de soevereiniteitsoverdracht van 1949 is het de taak van Rein van Langen om het koloniale leger, waaraan hij zijn hele leven is verbonden, te ontbinden. Als chef-staf is het zijn verantwoordelijk om zijn eigen geschiedenis uit te wissen. Ook is er nog een laatste, geheime klus: de beruchte kapitein Raymond Westerling het land uitsmokkelen. Dat doet hij, maar zijn betrokkenheid lekt uit. Net niet ontslagen, met toch maar een ridderorde - zo verlaat hij zijn geboorteland. Als dank wordt Rein van Langen de rest van zijn carrière geparkeerd als adviseur van de brandweer. Hij, een generaal-majoor die altijd loyaal is gebleven aan de Kroon.

Kolonialisme

De laatste man was een aanklacht tegen de Nederlandse politiek, zo zegt Goedkoop nu in 2023. Het laat zien hoe Haags beleid iemand persoonlijk kapot kan maken. "Maar waar het niet over ging was Indonesië, of de Indonesiërs, of wat wij met die Indonesiërs deden in de koloniën en in de dekolonisatiestrijd. In abstracte zin had ik het keurig netjes op orde; kolonialisme, daar is heel weinig goeds over te zeggen en die oorlog had niet gevoerd mogen worden. Daar hoeven we het niet meer over te hebben. Sinds die tijd ben ik steeds meer gaan denken: hoezo hoeven we het daar niet meer over te hebben? En waarom hoef ik - juist als erfgenaam van die geschiedenis - het er niet over te hebben? Waarom wil ik dat niet? Dat heeft met afweer te maken."

In de voetsporen van Opa Rein trok Hans Goedkoop door Java, van Semarang naar Yogya. De oorlog, of politionele acties zoals ze eufemistisch werden genoemd, zou zo’n vier jaar duren. "En die werd steeds grootschaliger, steeds gewelddadiger, met steeds meer doden. Dat gaat voorbij het punt waarop je nog kan hopen dat die oorlog ooit in Nederlands voordeel beslecht kan worden. Dat betekent dat er een soort waanzin in komt. En het gaat maar door en het gaat maar door. En je begrijpt niet meer waarom."

'Wist mijn opa helemaal niet wat er gebeurde?'

Hans Goedkoop kende zijn opa als een misschien wat stijve, maar vooral ook lieve man. Op Java werd hij geconfronteerd met de commandant die hij ook moet zijn geweest. "Wat mijn opa en zijn troepen doen is kampongs bombarderen, met bommenwerpers. Dan nog een keer erover heen vliegen, en als er nog iets beweegt mitrailleren, en dan eventueel nog terugkomen met grondtroepen. Het is een totaal vernietiging van een land dat je als het jouwe beschouwt. Een vernietiging van Indonesiërs, die toch enigszins je landgenoten waren."

"Wat het onderzoek tegenwoordig zegt over mensen als mijn opa is dat ze onderdeel waren van een systeem dat oorlogsmisdaden gedoogde en soms zelfs stimuleerde. En dat is mijn opa zonder meer geweest. Maar er is geen geval bekend – en dat is nu best goed onderzocht - waarin een oorlogsmisdaad concreet tot mijn opa te herleiden valt. Het zit in een grijs gebied. Wist mijn opa helemaal niet wat er gebeurde? Die kans lijkt mij heel klein. Heeft-ie gezegd: 'Maak ze af.'? Die kans lijkt me ook heel klein. Voor mij is dat grijze gebied benoemen niet een manier om het lichter of kleiner of zachter te maken, maar juist om te begrijpen hoe die dingen werken. Het is heel complex."

Koloniale reflex

Samen met een nabestaande bezocht Goedkoop een herdenkingsmonument in de buurt van Salatiga waar zo’n vierhonderd Indonesische slachtoffers begraven liggen. "Ik kreeg de reflex om hem uit te gaan leggen hoe dit soort dingen aan de Nederlandse kant hebben kunnen gebeuren. Dat is een heel koloniale reflex; wij gaan de Indonesiërs uitleggen hoe het zit. Terwijl je je gedachten probeert te ordenen denk je ineens: who cares? Er zijn hier vierhonderd mensen afgemaakt, die zijn gewoon afgemaakt. Wat kan het hem schelen wat ik daar voor redenen bij kan geven. Al die redenen, al die argumenten dat is ook allemaal afweer, allemaal om het rationeel te maken en te parkeren."

'Ik ben mijn opa min of meer kwijtgeraakt tijdens die reis'

Oog in oog met een nabestaande realiseerde Goedkoop zich dat er soms niet zoveel meer te zeggen is. "Op een gegeven moment denk je; ik sla een arm om die jongen." Het viel hem zwaar. "Ik ben mijn opa min of meer kwijtgeraakt tijdens die reis." Bij het herdenkingsmonument kon Hans Goedkoop zich letterlijk niet meer voor de geest halen hoe zijn opa eruit had gezien. Het beeld van de lieve opa viel niet te rijmen met de man die misschien wel verantwoordelijk was voor oorlogsmisdaden.

"Ik ben nu een goed half jaar terug. Ik merk dat ik pas sinds een maand mijn opa weer terugvindt." Rein van Langen is getekend door de geschiedenis. In de Tweede Wereldoorlog heeft hij vijf jaar krijgsgevangen gezeten in een kamp in Duitsland. Daarna heeft hij zo’n vijf jaar strijd geleverd in Indonesië. Al die tijd zonder vrouw en kinderen. "Mijn opa en oma hebben schatten van dochters grootgebracht, die ook weer prima gezinnen hebben gekregen. Die zijn bij elkaar een getuigenis van iets wat goed geweest is aan mijn opa. Die commandant, die heeft bestaan, daar kom ik niet onderuit. Maar dat poetst de ervaringen die wij als familie met opa hebben gehad niet helemaal weg."

Voor vertrek naar Indonesië wilde Goedkoop een poging ondernemen om de botsende beelden van de liefhebbende opa en de legeraanvoerder samen te brengen. Nu komt hij tot die conclusie dat die twee beelden niet met elkaar te verenigen zijn. Maar ook dat dat niet nodig is. De beelden mogen naast elkaar blijven bestaan.