Vragen en antwoorden over het mislukte fotorolletje van Srebrenica

Vorige week berichtten verschillende media dat Argos ‘op de vingers was getikt’. Bron hiervoor was een vonnis van de kantonrechter in Utrecht. Hij sprak zich uit over een arbeidsconflict tussen de VPRO en oud-Argos-redacteur Stefan Heijdendael.

Een journalistieke kwestie over het beruchte fotorolletje van Srebrenica, vormt de basis voor dit conflict. De rechter geeft expliciet aan dat hij geen oordeel geeft over het journalistieke meningsverschil. Toch merkt de redactie dat er vragen zijn over het journalistieke handelen van Argos. Daarom probeert de redactie die vragen hieronder zo helder mogelijk te beantwoorden.

Allereerst: hoe zat het ook alweer met het fotorolletje van Srebrenica?

Op 11 juli 1995 nam het Bosnisch-Servische leger de enclave Srebrenica in. Het was de bedoeling dat Nederlandse Dutchbat-militairen deze enclave zouden beschermen. Maar ze bleken machteloos. De bevolking werd uit Srebrenica verdreven. Meer dan 8.000 inwoners werden gedood.

Een van die Nederlandse militairen, luitenant Ron Rutten, maakte op 13 juli 1995 foto’s in een huis waar Bosnische Serviërs moslimmannen gevangenhielden. Er lagen negen lijken. Hij smokkelde het rolletje de enclave uit in de hoop daarmee bewijsmateriaal over de schending van mensenrechten veilig te stellen.

Eind juli 1995 kwam naar buiten dat het fotorolletje door een fout in het lab van Defensie bij het ontwikkelen was verprutst. De foto’s kwamen nooit naar buiten.

Wat heeft Argos onthuld over het fotorolletje?

In 1998 maakt Argos vier uitzendingen over het fotorolletje van Srebrenica.

De eerste uitzending (10 juli 1998) vertelt ‘het andere verhaal’ over het fotorolletje. Er zouden niet alleen foto’s op staan van oorlogsmisdaden die de Serviërs hadden begaan, maar ook beelden van Dutchbat-militairen die helpen bij het afvoeren van moslimmannen.

Het onderzoek van Argos toont ook aan dat de Militaire Inlichtingendienst alles op alles zette om het bewuste fotorolletje in handen te krijgen. Anonieme Dutchbat-militairen spreken van een doofpot.

’s Avonds, na de Argos-uitzending, vertelt CDA-Kamerlid Hans Hillen op de televisie dat Ron Rutten het verhaal van Argos in een telefoongesprek met hem heeft bevestigd.

De onthulling van Argos doet zoveel stof opwaaien, dat de minister van Defensie een onderzoek instelt. Op 28 september 1998 presenteert Commissaris van de Koningin Jos van Kemenade zijn rapport ‘Omtrent Srebrenica’, met daarin de conclusie dat er geen sprake is van een doofpot en dat het fotorolletje door een menselijke fout is mislukt.

Dit leidt tot een nieuwe uitzending van Argos (2 oktober 1998), waarin wijlen eindredacteur Gerard Legebeke Van Kemenade confronteert met allerlei leemtes in het onderzoek.

Op 11 december 1998 wijdt Argos opnieuw een uitzending aan het fotorolletje. Dit nadat is uitgelekt dat er geen parlementaire enquête komt naar de val van Srebrenica.

Het is voor deze uitzending dat Stefan Heijdendael een reconstructie maakt van wat er volgens het proces-verbaal van het KODAK-team (het speciaal onderzoeksteam van de Koninklijke Marechaussee dat de zaak in 1995 onderzocht) in het fotolab is gebeurd. Daaruit blijkt dat het fotorolletje niet zo mislukt kan zijn als door de Marechaussee is gerapporteerd.

Wat hield de reconstructie van Heijdendael in?

Stefan Heijdendael volgt, samen met een beroepsfotograaf, het ontwikkelproces zoals beschreven in het proces-verbaal van de Marechaussee. De uitkomst is dat er wel degelijk herkenbare foto’s op het ontwikkelde rolletje staan als je uitvoert wat er in het proces-verbaal staat. Dit is te horen in de uitzending van Argos op 11 december 1998.

De beroepsfotograaf ontdekt in een tweede reconstructie dat de foto’s wel compleet mislukken als bij het ontwikkelproces twee vloeistoffen verwisseld worden. Heijdendael neemt deze tweede reconstructie ook op maar deze wordt niet uitgezonden.

De hele reconstructie en de uitleg van Heijdendael hierover zijn te bekijken via dit reconstructiefilmpje:

Waarom heeft Argos de tweede reconstructie in 1998 niet uitgezonden?

De aanleiding voor de Argos-uitzending van 11 december 1998 is het uitblijven van een parlementaire enquête naar de val van Srebrenica.

Deze parlementaire enquête komt er op dat moment niet, omdat uit onderzoek van de Marechaussee en vervolgens van Van Kemenade, zou zijn gebleken dat er geen sprake was van een doofpot, maar van een menselijke fout (door laborant Van Boetzelaer van het fotolab).

De hele Argos-uitzending draait om het toetsen van die eindconclusie van Van Kemenade. Uit onderzoek van Argos blijkt dat de officiele lezing meerdere tegenstrijdigheden bevat. Een van die tegenstrijdigheden is de wijze waarop het fotorolletje mislukt zou zijn in het fotolab, zoals blijkt uit de reconstructie van Heijdendael. Maar ook getuigen spreken elkaar tegen. Zo verklaart laborant Van Boetzelaer bijvoorbeeld dat een adjudant van de inlichtingendienst van de landmacht in hoogsteigen persoon naar het fotolab is gekomen om de komst van het rolletje aan te kondigen. De adjudant heeft hier (een dag na de gebeurtenis!) niets over gemeld. Vervolgens legt hij twijfelende verklaringen af over of hij nou wel of niet naar het lab is geweest.

In deze context vindt toenmalig eindredacteur Gerard Legebeke een alternatieve reconstructie van hoe het fotorolletje mogelijk verprutst zou kunnen zijn minder relevant. Ook omdat het slechts een van de vele theorieën is over wat er met het fotorolletje is gebeurd. Uit andere verklaringen die tegenover Argos zijn afgelegd, blijkt namelijk dat het maar de vraag is of het bewuste fotorolletje überhaupt in het fotolab is terechtgekomen. En wie zegt dat de flessen niet ’s nachts door de Militaire Inlichtingendienst zijn verwisseld, om de laborant een handje te helpen bij zijn vergissing? Of dat de laborant opzettelijk een fout heeft gemaakt, op verzoek van de inlichtingendienst?

Zie hier het transcript van de bewuste uitzending.

Waarom heeft Argos de reconstructie in 2015 niet uitgezonden?

In 2015 heeft Argos een groot project opgezet naar aanleiding van het 20-jarig ‘jubileum’ van de val van Srebrenica. Hoofdproducties hierbij zijn de televisiedocumentaire Waarom Srebrenica moest vallen van Bart Nijpels en Huub Jaspers en een online interactive, gemaakt door Stefan Heijdendael en Hannah Kooy. Er is ook een Argos-radio-uitzending gemaakt over het fotorolletje. Die radio-uitzending is gemaakt door Kees van den Bosch, die op dat moment tevens de eindredacteur van Argos was.

De radioreportage is een terugblik op de fotorolletjesaffaire met de hoofdrolspelers van destijds. Heijdendael wilde dat zijn tweede, destijds niet uitgezonden reconstructie, in de radioreportage zou komen.

Deze mogelijkheid heeft Kees van den Bosch tot op het laatst opengehouden. Hij heeft er echter op het laatste moment voor gekozen om dat niet te doen. Bij het uitwerken van het draaiboek van de uitzending bleek dat het fragment niet paste bij de terugblikvorm die hij voor de uitzending had gekozen.

Hierbij is enige context nodig: zoals al verteld heeft de Militaire Inlichtingendienst er alles aan gedaan om het fotorolletje in handen te krijgen. Het rolletje wordt op dinsdagmiddag 25 juli 1995 thuis opgehaald bij luitenant-fotograaf Ron Rutten door majoor De Ruijter van de contra-inlichtingendienst van de MID. Hij neemt het mee naar zijn huis en legt het gedurende een middag, avond en nacht in een kluis. Hij kijkt samen met zijn vrouw naar een tv-programma en gaat naar bed. De volgende ochtend vroeg brengt hij het rolletje naar het fotolaboratorium van de marine.

Een van de hoofdrolspelers van destijds spreekt zich hier uitgebreid over uit. Het gaat om Peter Rutten, leider van het onderzoeksteam van de Koninklijke Marechaussee uit 1995. Hij vertelt dat zijn team destijds niet goed heeft mogen onderzoeken wat er met het rolletje is gebeurd vóór het in het fotolab belandde. De onderzoeksopdracht was te beperkt, zegt hij. Volgens Rutten is er sprake van een complot. Hij roept majoor De Ruijter op om nu eindelijk de waarheid te vertellen.

Deze constatering van een direct betrokkene beoordeelt Argos als nieuwswaardiger dan een theorie van een journalist over wat er mogelijk gebeurd kan zijn in het lab.

De uitspraak van Rutten is toch net zo goed een theorie als de theorie van Heijdendael?

Nee. Rutten wijst op een feit, het feit dat indertijd bewust is nagelaten om een volwaardig onderzoek te laten uitvoeren naar wat er voorafgaand aan de ontwikkeling in het lab met het fotorolletje is gebeurd. Rutten vraagt zich af waarom dit is nagelaten. En hij vraagt zich ook af of het bewuste fotorolletje mogelijk al voordat het in het lab terechtkwam is verwisseld of vernietigd.

Heeft Argos de reconstructie weggelaten omdat de informatie ontlastend is voor Defensie?

Nee. Wij hebben niet de reconstructie van Heijdendael laten horen, maar wel zélf laborant Van Boetzelaer geïnterviewd op wiens verklaringen die reconstructie gebaseerd was. Ook hebben we de toenmalige baas van Van Boetzelaer gesproken.

Op 15:55 minuten zegt de Argos-presentator:

"De mannen ruiken een sterke ammoniakgeur. Dat duidt volgens de chef van Van Boetzelaer op een chemische reactie. Ontwikkelaar is verontreinigd met fixeer. Een fatale fout. Dat kan alleen maar komen doordat Van Boetzelaer de verkeerde fles heeft gepakt."

De chef van Van Boetzelaer: "Door verwisseling. Waar precies dat is gebeurd weet ik niet. Ik ben er niet bij geweest op dat moment. Maar dat het verwisseld is, is dat is voor mij 100%, 200% zeker."

De theorie van Heijdendael is dus niet verzwegen, hij zit in de uitzending, maar dan opgetekend uit de mond van de chef van Van Boetzelaer.

Ook Arie Bleumink, een van de toenmalige chefs van de Militaire Inlichtingendienst, wordt geïnterviewd. Het is voor het eerst dat hij zijn verhaal in de media vertelt. Bleumink gelooft dat het rolletje per ongeluk is verprutst. Hij krijgt het slotwoord in de uitzending.

Hield Argos in 1998 wel expres ontlastende informatie achter?

Nee. In de tweede uitzending over het fotorolletje, uitgezonden op 14 augustus 1998, laten we allerlei nuanceringen horen. Fotograaf Rutten wilde met de foto’s die hij maakte documenteren dat sommige van zijn Dutchbat-militairen hielpen bij het afvoeren van de vrouwen en kinderen uit Srebrenica. Verschillende media vroegen zich af of Dutchbat medeplichtig was aan oorlogsmisdaden. Om dit beeld recht te zetten, spreekt Argos met een van de beschuldigde (ex-)Dutchbat-militairen. Hij legt uit hoe machteloos Dutchbat was tijdens de val van Srebrenica. Daarom besloten ze om de moslims te helpen om in bussen te stappen, opdat ze daar niet met geweld toe werden gedwongen. Dutchbat-militair Van Klinken vertelt bovendien hoe hij en kolonel Kremer een dienstbevel negeerden om hulp te bieden aan gewonde vluchtelingen bij de compound van Dutchbat in Potocari.

En hoe zit het nu met het fotorolletje?

De officiële lezing is dat het rolletje door een menselijke fout is verprutst in het fotolab van de marine. Het is tot nog toe niemand gelukt te bewijzen dat die officiële lezing niet klopt. Ook ons niet. We hebben wel met onze uitzendingen steeds kritische vragen gesteld en twijfel gezaaid. Twijfel die vanaf het begin bij veel mensen leeft. Vooral bij de maker van het fotorolletje, bij voormalige Dutchbat-militairen en bij toenmalige leden van de Koninklijke Marechaussee.

En nu?

Wij vinden het als redactie van Argos belangrijk dat er geen twijfel is over onze integriteit. Maar ook op onze redactie kunnen afwegingen worden gemaakt die niet de juiste zijn. Als dat het geval mocht zijn, dan moeten we daarvan leren. Daarom hebben we de hoofdredacteur van de VPRO Radio verzocht om of de ombudsman van de publieke omroep of een (of meerdere) onafhankelijke onderzoeksjournalist(en) te laten onderzoeken of Argos op professionele en integere wijze onderzoek heeft gedaan naar en verslag heeft gedaan van het beruchte fotorolletje van Srebrenica.

Lees hier het vonnis en hier het verzoek om onderzoek.