Hoe Hengeloërs er in de Tweede Wereldoorlog voor zorgden dat het hele land staakte

"De april-meistaking - ook wel de melk- of mijnstaking genoemd - was veel groter dan de februaristaking, maar is lang niet zo bekend", vertelt Hans de Gruil, coördinator van lokaal comité Hengelo april-meistaking 1943. "De april-meistaking was verdeeld over het hele land, alleen in Amsterdam, Rotterdam en Utrecht deed men niet mee. Maar in Amsterdam lag de Februaristaking nog vers in het geheugen, Rotterdam was platgebombardeerd en in Utrecht traden de Duitsers hard op, omdat ze als de dood waren dat 'het spoor' zou gaan staken."

Volgens De Gruil is het gebrek aan een 'eigenaar' het verschil tussen de stakingen. "Er zijn wel herdenkingen, maar die worden door lokale comités georganiseerd. Tot voor kort ontbrak een landelijke stichting." Inmiddels is die stichting er wel en is het de bedoeling dat er een jaarlijkse herdenking komt.

Keerpunt van de oorlog

Aan de april-meistaking in 1943 deden tussen de 300.000 en 500.000 stakers mee. Ze protesteerden tegen het te werk stellen in Duitsland: alle mensen die met de oorlog in dienst waren, werden opgeroepen om in Duitse fabrieken te werken. "De staking duurde maar kort, van 29 april tot 4 mei. Toen hadden de Duitsers zoveel mensen doodgemaakt dat de staking was gebroken. De Duitsers waren furieus. Ze waren bang dat heel Europa mee zou gaan staken en dus moest er heftig opgetreden worden. Ze doodden stakers, maar ook willekeurige mensen."

De staking mocht dan van korte duur zijn, toch was hij immens waardevol, zegt De Gruil. "De april-meistaking is het keerpunt van de oorlog geworden. De ware aard van de Duitsers kwam erdoor naar boven. Tot die tijd probeerden ze vriendjes te blijven met de Nederlanders en zeiden ze het beste met ons voor te hebben. Na de staking bleken ze de vijand te zijn en daarna is het verzet enorm gegroeid."

Grens overstappen

Een van de initiatiefnemers van de staking was Jan Berend Vlam, de grootvader van Evert-Jan Krouwel. "Hij was een betrokken man", vertelt Krouwel. "Hij was al jong actief bij de SDAP en bij de vakbond, en met al zijn activiteiten werd hij al vroeg in de oorlog opgepakt en naar St.-Michielsgestel gebracht. Daar heeft hij van mei 1942 tot januari 1943 gezeten. Toen hij vrijkwam, is hij begonnen met de voorbereidingen voor de staking." Volgens zijn kleinzoon was hij zich wel bewust van het gevaar. "Hij zat ook ondergedoken toen, maar ging wel met een ander naar het westen om mensen over te halen om te staken."

Na de oorlog is Jan Berend wethouder en burgemeester geworden. "Het bijzondere daarvan is dat hij juist enorm het contact met de andere kant van de grens opzocht; met de Duitsers. Hij overlegde met hen over projecten. Heel knap dat hij die letterlijke en figuurlijke grens is overgestapt; dat hij de link tussen Duitsland en Nederland juist heeft opgezocht na de oorlog", vertelt zijn kleinzoon.

Monument

De april-meistaking is in Hengelo lang onder de pet gebleven, legt De Gruil uit. "Niemand zat erop te wachten om er na de Tweede Wereldoorlog aandacht aan te besteden: de wederopbouw was belangrijker. Hengelo werd als metaalstad aan alle kanten gesteund om de wederopbouw zo snel mogelijk van de grond te laten komen; er was geen tijd om aandacht te besteden aan de staking."

Daar is in de afgelopen jaren verandering in gekomen. "In 2019 is er een monument achter het station gekomen, met uitzicht op het Storkcomplex waar de staking is begonnen. Er staat de volgende tekst op: 'Er hoeft er maar één te beginnen', dat is de kreet die aangeeft dat het met de april-meistaking te maken heeft."

De grootvader van Evert-Jan is inmiddels overleden. "Hij praatte er eigenlijk nooit over toen hij nog leefde. Toen hij overleed, las ik pas wat hij allemaal heeft gedaan. Dan ben je toch wel ontzettend onder de indruk", besluit Evert-Jan.