Nieuw ontdekte mensaap al ernstig bedreigd

Dat ze er woonden was al bekend, maar dat de orang-oetans in de bergen van Noordwest-Sumatra een aparte diersoort vormen, is een flinke verrassing voor biologen. Een grote groep wetenschappers presenteert de Tapanuli orang-oetan vandaag in het vakblad Current Biology. Het is de zevende mensaap naast de mens. De andere mensapen zijn de bonobo, chimpansee, oostelijke gorilla, westelijke gorilla, Borneo orang-oetan en Sumatra orang-oetan. "Een heel bijzondere ontdekking", zegt primatoloog Jan van Hooff, die niet bij het onderzoek betrokken was.

Direct ernstig bedreigd

Er zijn naar schatting nog 800 Tapanuli orang-oetans over. De groep apen leeft op een stukje land zo groot als de Veluwe en wordt ernstig bedreigd. Volgens de onderzoekers zal de populatie uitsterven als per jaar meer dan 1 procent van de populatie verdwijnt. Dat risico lijkt aanzienlijk. Er bestaan bijvoorbeeld plannen om een deel van hun leefgebied onder water te zetten voor de bouw van een stuwdam. Palmolie-plantages vormen gelukkig geen grote bedreiging voor de nieuwe soort: ze leven in de bergen, die zich slecht lenen voor massale aanplant van oliepalmen.

Onze verre neef

Van alle mensapen heeft de orang-oetan (bosmens in het Maleis) het minst met de mens gemeen. Chimpansees en bonobo’s zijn het nauwst aan de mens verwant. De meest recente splitsing in de familie der mensachtigen vond plaats in 2001. Toen werden de Borneo orang-oetan en de Sumatra orang-oetan als aparte soorten geïdentificeerd. In 1929 werd de bonobo als zelfstandige soort erkend.

Waarom is het dit een nieuwe soort?

Dat de Tapanuli orang-oetan daadwerkelijk een aparte soort is, hebben de onderzoekers vastgesteld via twee wegen. Ten eerste hebben ze botmetingen aan een dood Tapanuli-exemplaar vergeleken met tientallen leden van de twee andere orang-oetansoorten. De verschillen in onder meer gezicht en gebit waren aanzienlijk. Daarnaast is het genoom van twee Tapanuli orang-oetans vergeleken met dat van de andere orang-oetans.

Wat is eigenlijk een soort?

Pas sinds kort kunnen genetische analyses worden ingezet om te bepalen wanneer er sprake is van een nieuwe soort. Lange tijd was het gangbare criterium of er samen vruchtbare nakomelingen kunnen worden gemaakt. Zo levert kruising van een paard en een ezel wel nakomelingen op - een muilezel - maar daarvan zijn de mannetjes niet vruchtbaar. Tegenwoordig spreken de meeste biologen van een aparte soort bij een populatie die op vaste erfelijke eigenschappen verschilt van andere populaties. Hieraan voldoet de Tanapuli orang-oetan.

3 miljoen jaar geleden

Uit de genetische analyse blijkt de nieuwe Tapanuli orang-oetan zich 3 miljoen jaar geleden van de andere twee orang-oetansoorten te hebben afgesplitst. Dat is veel langer geleden dan de splitsing tussen de Borneo orang-oetan en de Sumatra orang-oetan; dat gebeurde 700 duizend jaar geleden.

Hoe erg is inteelt?

Een andere bedreiging van een kleine populatie is inteelt. Bij de Tanapuli orang-oetan wijst genetische analyse op vrij veel recente inteelt. Maar volgens primatoloog Jan van Hooff is de soort daardoor niet bij voorbaat kansloos. Het gevaar van inteelt heet inteelt depressie, legt hij uit. In een kleine populatie komen defecten sneller aan het licht, waardoor uitsterven een gevaar is. Maar inteelt heeft ook een voordeel, stelt Van Hooff. In grote populaties stapelt genetische rommel zich op. In een kleine populatie worden afwijkingen juist uit de genenpool verwijderd. Van de Siberische tijger zijn er bijvoorbeeld nog slechts enkele tientallen over. Maar die soort is door de fase van inteelt depressie heen: er zijn nu alleen nog sterke gezonde individuen.

Dit artikel is verzorgd door de wetenschapsredactie van De Kennis van Nu (NTR).

NPO Radio 1 houdt je dagelijks op de hoogte over de laatste ontwikkelingen in de wetenschap

Maandag t/m vrijdag rond 16.20 uur in Nieuws en Co