Dit apparaatje liet ons lekker griezelen bij onweer

"Men lustte er wel pap van. Je kunt geen gedicht, schilderij of muziekstuk uit die tijd lezen, bekijken of beluisteren, of er zit wel ergens een bliksem of een onweer in. Het was echt een hype", vertelt Jan Wim Buisman, historicus aan de Universiteit Leiden en een uur lang te gast bij Lezen in het Donker.

'Onweer: een kleine cultuurgeschiedenis'

Buisman beschrijft die populariteit van onweer in de tweede helft van de 18e eeuw uitgebreid in zijn boek Onweer: een kleine cultuurgeschiedenis. Het boek kwam dit jaar uit, na 26 jaar noeste arbeid en is werkelijk schitterend geïllustreerd met bliksem- en donderprenten uit de Romantiek. Het is het resultaat van geduldig speurwerk door de auteur zelf, in de digitale collecties van allerlei musea.

Gedonder in de Europese concertzalen

Dat ook componisten zich lieten inspireren door het natuurgeweld kun je horen in Focus, waar Buisman een uur lang te gast was. Van Beethoven's Wellingtons Sieg tot Telemann met zijn Donner-Ode, allen verklankten ze het onweer.

Ook de dichtkunst en de literatuur raakte doordrenkt van aan onweer en elektriciteit ontleende metaforen. Buisman vertelt er uitgebreid over in deze lezing:

Eenvoudig maar verstrekkend

Wat maakte dat wij van onweer gingen genieten? Er is een belangrijke rol weggelegd voor een uitvinding die bijna triviaal eenvoudig is. Een draadje dat de bliksem naar de aarde geleidt, meer is het niet. Maar de bliksemafleider zorgde wel mede voor een revolutie in het denken over God en natuur. Niet langer hoefde men de straffende hand van God te vrezen, de mens was nu in staat om de natuur te beheersen.

De bliksemafleider werd niet zonder slag of stoot geaccepteerd. Het apparaat werd in het begin nog wel eens verkeerd geïnstalleerd, zodat mensen het nut ervan niet konden ervaren. Maar belangrijker was de aanvankelijke weerstand uit religieuze hoek. Want onweer was immers een uiting van Gods toorn, daar kon je je niet zomaar aan onttrekken.

In onderstaande video vertelt schrijver Maarten 't Hart wat hij van het boek van Jan Wim Buisman vindt:

Lekker griezelen

Toen het gevaar van het onweer beteugeld was dankzij de bliksemafleider, konden schilders, dichters en componisten de schoonheid van het fenomeen vormgeven. Want als iets geen kwaad meer kan, kun je ermee gaan spelen. En het publiek kon er lekker bij griezelen, met het gevaar op veilige afstand.

Zou het onweer zonder de bliksemafleider niet zijn intrede hebben gedaan in de kunsten? "Mij is als historicus altijd geleerd dat ik geen 'als-geschiedenis' mag schrijven", aldus Buisman.

"Maar als ik dat verbod met voeten mag treden, dan denk ik dat zonder de bliksemafleider de esthetisering van het onweer een stuk minder was geweest. De hype was lang niet zo groot geweest als de bliksemafleider niet was uitgevonden."

Een langere versie van dit artikel verscheen in de VPRO Gids.

NPO Radio 1 houdt je dagelijks op de hoogte over de laatste ontwikkelingen in de wetenschap

Maandag t/m vrijdag rond 16.20 uur in Nieuws en Co
Iedere werkdag van 02.00 tot 04.00 uur in Focus
En wanneer je maar wilt in de podcast Focus Wetenschap en Lezen in het Donker