Hoe krijg je de medicijnen uit het Nederlandse oppervlaktewater?

Mannetjesvissen die eicellen aanmaken door anticonceptiemiddelen in het water, kreeftjes die zich vreemd gedragen door antidepressiva en kapotte vissenweefsels door pijnstillers. Het zijn slechts een paar voorbeelden van de gevolgen die medicijnresten in ons oppervlaktewater kunnen hebben. Rioolwaterzuiveringsinstallaties kunnen die resten er niet allemaal uitfilteren, dus komen ze in rivieren en beekjes terecht.

In 2017 gebruikten Nederlanders naar schatting 8,6 miljard pillen. Het RIVM berekende vorig jaar dat na zuivering jaarlijks minimaal 509.000 kilo medicijnresten in het oppervlaktewater terechtkomt. Daarin zijn middelen voor specialistische zorg, zoals röntgencontrastmiddelen, en medicijnen die je zonder recept kunt kopen, nog niet meegenomen. Het grootste deel bestaat uit enkele laxeermiddelen en een diabetes medicijn.

Medicijnresten in het water

In 2019 lanceerden de ministeries van Infrastructuur en Waterstaat en van Volksgezondheid, Welzijn en Sport de 'ketenaanpak medicijnresten uit water'. Volgens de ministeries kun je de resten alleen terugdringen als je alle stappen aanpakt: van farmaceut tot patiënt. Rik Oldenkamp van het Amsterdam Institute for Global Health and Development (AIGHD) is een van de wetenschappers die onderzoek doet naar medicijnresten. Hij brengt met computermodellen in kaart hoe groot het probleem is. Zowel in Nederland, als in de rest van de wereld.

"Ik heb grote behoefte iets te doen voor het milieu en studeerde daarom milieukunde", vertelt Oldenkamp. "Tegelijkertijd trekt het exacte aspect van modelleren me aan. Met behulp van data wil ik inzicht in milieuproblematiek brengen." Zo liet hij in 2019 zien dat de milieurisico's voor twee wereldwijd gebruikte middelen in 2015 tot twintig keer zo groot waren als twintig jaar ervoor. Het ging om een veelgebruikt antibioticum en een anti-epilepticum. Het anti-epilepticum blijft lang in het milieu en kan het gedrag van vissen en schaaldieren beïnvloeden.

Antibioticaresistentie

De meeste antibiotica breken sneller af maar kunnen tot die tijd voor andere problemen zorgen. Oldenkamp: "Antibiotica kunnen schadelijk zijn voor bacteriën in het water. Dat kan voedselkringlopen verstoren. Het kan ook gevolgen hebben voor het functioneren van bacteriën in waterzuiveringsinstallaties. En daarnaast kan antibiotica resistentie in de hand werken." De precieze relatie tussen antibioticaresistentie in oppervlaktewater en de toename van resistente infecties bij mensen is lastig te bepalen. "Antibiotica-resistentie is net als klimaatverandering. Er is niet één oorzaak aan te wijzen."

Vaak hebben de medicijnresten in dieren vergelijkbare effecten als in de mens. "Vissen en mensen hebben vergelijkbare cellen. Als een vis continu in die medicijnresten rondzwemt, is het niet gek dat je daar effecten van ziet", zegt Oldenkamp. Met name de effecten van anticonceptiemiddelen zijn duidelijk. Onderzoek uit Engeland liet zien dat in de buurt van rioolwaterzuiveringen alle blankvoorns vervrouwelijkten. De mannetjes produceerden eicellen.

In Duitsland lieten wetenschappers zien dat kreeftjes en mosselen bij rioolwaterzuiveringen zich minder vaak voortplantten en de verhouding man/vrouw verstoord raakte. Toen de zuiveringsinstallatie tijdelijk buiten werking was, verdwenen de effecten. Voorlopig is de Nederlandse drinkwaterkwaliteit niet in het geding. "Maar we weten natuurlijk niet wat het effect is als je tientallen jaren heel kleine beetjes medicijnen binnenkrijgt."

Liever luisteren?

Onvruchtbaar door medicijnresten

Vissen krijgen al vruchtbaarheidsproblemen bij zeer lage concentraties hormoonverstorende stoffen in het oppervlaktewater. "Dat zijn zulke lage concentraties dat je ze niet eens kunt meten." Volgens de onderzoeker is dat een van de redenen waarom er geen wettelijke normen voor de concentraties medicijnen in het oppervlaktewater bestaan. "Er is weleens geprobeerd om wettelijke normen op te stellen voor medicijnen, net als er voor pesticiden zijn, maar dat is nooit van de grond gekomen. Dat zal ook te maken hebben met de gunstige effecten van medicijnen. We gebruiken ze niet voor niets."

De komende jaren zullen de problemen alleen maar groter worden door de vergrijzing. Over het algemeen geldt dat hoe ouder mensen zijn, hoe meer pillen ze gebruiken. Daarnaast kunnen door klimaatverandering de waterstanden lager worden waardoor de concentraties werkzame stoffen uit medicijnen naar verhouding stijgen. "Vandaar dat de problemen in dichtbevolkte en droge gebieden in bijvoorbeeld het Midden-Oosten, waar het oppervlaktewater schaarser is, ook veel groter zijn dan hier", legt Oldenkamp uit.

Medicijnen inleveren

Het probleem is niet zomaar opgelost. "We kunnen patiënten niet vragen te minderen met medicijnen." Toch ziet hij wel mogelijkheden. "Je kunt mensen vragen ongebruikte medicijnen in te leveren bij de apotheek. Of je kunt kankerpatiënten die thuis of in het ziekenhuis chemotherapie krijgen, vragen hun plas op te vangen en die in het ziekenhuis in te leveren." Er lopen al verschillende pilots in Nederland om het water in zuiveringsinstallaties nog beter te filteren, bijvoorbeeld met membraantechnologie waarbij het water onder hoge druk door een fijn filter wordt gespoten.

"Nog mooier zou zijn als je daar een stap voor kunt zitten", zegt Oldenkamp. "Als je een medicijn op de markt wil brengen, moet je een uitgebreide milieuanalyse doen, maar als die slecht uitvalt, is dat geen doorslaggevende reden om een middel niet toe te laten op de markt. Het zou natuurlijk mooi zijn als daar betere regels voor komen. Of dat je artsen informatie geeft over de milieuvriendelijkheid van een medicijn en ze op die manier een keuze biedt bij het voorschrijven."

NPO Radio 1 houdt je dagelijks op de hoogte over de laatste ontwikkelingen in de wetenschap

Dagelijks tussen 17.00 en 18.30 uur in Nieuws en Co
Iedere werkdag van 02.00 tot 04.00 uur in Focus
En wanneer je maar wil in podcast Focus Wetenschap