Al Rutte's rookgordijnen in de toeslagenaffaire

Morgen komt het kabinet dan eindelijk met een inhoudelijke reactie op het rapport over de toeslagenaffaire dat op 17 december vorig jaar werd gepresenteerd. Vaststaat dat meer dan 10.000 gezinnen onterecht door toedoen van de overheid en de politiek de financiële vernieling zijn ingejaagd met vreselijke gevolgen. Op alle vlakken is gefaald. Niemand ontkent dat.

Je zou denken dat het aftreden van het voltallige kabinet, of in ieder geval alle betrokken ministers, onvermijdelijk is. Zeker als je het vergelijkt met de bananenschillen waar bewindspersonen normaalgesproken nogal eens over uitglijden. Het terugtrekken van Lodewijk Asscher als PvdA-lijsttrekker lijkt helemaal de genadeklap.

En toch is het kabinet vooralsnog niet vertrokken... De argumenten om te blijven zijn allemaal pogingen om de echte vraag niet te beantwoorden. Het antwoord op de principiële vraag of een kabinet dat de politieke verantwoordelijkheid draagt voor dit ongekende falen van verschillende basisprincipes van de rechtsstaat met als gevolg enorm menselijk leed niet hoort op te stappen. Het antwoord op die vraag is boven iedere twijfel verheven: natuurlijk moeten ze dat.

Laten we eens kijken naar welke rookgordijnen zijn opgeworpen de afgelopen maand.

1. We moeten het rapport eerst grondig bestuderen.

Dat is, wanneer je in de hoek zit waar de klappen vallen, vaak een goede eerste escape. Zeggen dat je de zaak eerst grondig wil bestuderen voordat je een conclusie trekt. Het laat zien dat je de kritiek heel serieus neemt. Daar wil je echt even te tijd voor nemen. Vooral wanneer je dit koppelt aan een datum waarop je toezegt inhoudelijk te zullen reageren. Hierdoor straal je daadkracht en controle uit.

Maar tegelijkertijd koop je vooral tijd. Tijd waarin je in alle rust kunt nadenken over of en hoe je je uit je benarde situatie kunt redden. En tegelijkertijd kun je kaarsjes gaan opsteken en hopen dat de storm overwaait. Zeker in politiek Den Haag heeft men nogal de neiging om van crisis naar crisis te rennen. Het kan zo maar zijn dat de oorspronkelijke verontwaardiging wat afneemt vanwege nieuwe schandalen.

In dit geval bleef het stormen dus werden er andere argumenten uit de kast gehaald. Bijvoorbeeld deze:

2. Wij vinden het belangrijkste dat de slachtoffers zo snel mogelijk gecompenseerd worden en ons aftreden helpt daar niet bij.

Een sympathiek verweer. Iedereen is het er over eens dat de slachtoffers zo snel mogelijk gecompenseerd moeten worden. Uitstralen dat jij dat zelf wil doen laat zien dat je je fout wil rechtzetten.

Maar het is vooral ook een bliksemafleider omdat jouw wens om mee te helpen aan de oplossing los staat van de vraag of je verantwoordelijkheid moet nemen voor waar je gefaald hebt. Een verdachte komt er ook niet mee weg wanneer hij in de rechtbank zegt dat het voor de samenleving vooral belangrijk is dat hij een beter leven gaat leiden en dat de gevangenisstraf die hem boven het hoofd hangt daar niet aan bijdraagt. Daar heeft hij absoluut een punt maar wie de fout in gaat hoort nu eenmaal op de blaren te zitten.

Deze kwam de afgelopen weken ook voorbij:

3. Wij bevinden ons middenin een grote Coronacrisis. Die moet door een missionair kabinet bestreden worden.

Dit is argument klinkt bijna als een bedreiging. Als wij aftreden dan loopt het met Corona nog verder uit de hand. Het middel is erger dan de kwaal. Het speelt in op de onzekere en angstige gevoelens die leven in het land. Iedereen wil dat Corona zo goed mogelijk bestreden wordt.

De vraag is natuurlijk of het waar is dat een demissionair kabinet minder slagkracht heeft. In de praktijk valt dat enorm mee. Een demissionair kabinet kan gewoon doorregeren op lopende dossiers. En na de verkiezingen van 17 maart geldt ook dat wij totdat er een nieuw kabinet geformeerd is, wat in de praktijk maandenlang kan duren, een demissionair kabinet hebben. Mocht de Coronabestrijding dus gevaar lopen door een demissionair kabinet dan zouden Rutte cs moeten pleiten voor het verplaatsen van de verkiezingen.

4. Het aftreden van het kabinet is symboolpolitiek. Er zijn bijna verkiezingen.

Met dit argument maak je diegenen die om aftreden vragen verdacht. 'Het gaat hen helemaal niet om de inhoud terwijl het ons daar juist wel om gaat'. De verkiezingen komen er aan dus wat is de waarde van aftreden? Een heel vreemd argument. Feitelijk is het aftreden van een bewindspersoon heel vaak niet meer dan symboliek. Het komt nogal eens voor dat een minister terugtreedt voor een fout die onder de verantwoordelijkheid van zijn voorganger is gemaakt. Zo werkt het principe van politieke verantwoordelijkheid nemen nu eenmaal. Het is vreemd opeens vraagtekens te zetten bij dat principe.

Waar de schoen in het echt wringt is dat een aantal van de ministers die nu zouden aftreden lijsttrekker zijn op weg naar de verkiezingen en dus feitelijk na de verkiezingen weer terug willen komen als bewindspersoon of fractievoorzitter. Dat is inderdaad vreemd. Maar dat mag niet de reden zijn om ze nu dan maar te laten zitten. Het staat Mark Rutte en Wopke Hoekstra vrij om niet terug te keren. Misschien is dat zelfs verstandig vanuit het perspectief van verantwoordelijkheid nemen.

Kijkend naar de essentie en de omvang van de Toeslagenaffaire is er maar één optie mogelijk: dit kabinet hoort hier de politieke verantwoordelijkheid voor te nemen en af te treden. De timing is in veel opzichten pijnlijk onhandig en de publieke opinie mag mild zijn; als het kabinet vrijdag niet zelf de conclusie trekt dat, na een verantwoordingsdebat in de Tweede Kamer, Rutte richting de Koning moet dan is dat niet minder dan een lange neus richting de rechtsstaat.

Roderik van Grieken is oprichter en directeur van het Nederlands Debat Instituut

Download de NPO Radio 1-app

Met onze app mis je niks. Of het nou gaat om nieuws uit binnen- en buitenland, sport, tech of cultuur; met de NPO Radio 1-app ben je altijd op de hoogte. Download 'm hier voor iOS en hier voor Android.