Overleeft de liberale democratie?

Als de Goden de wensen van de liberale mens lijken te vervullen, lachen zij echter in hun vuistje. In de afgelopen twee decennia zijn populistische partijen wereldwijd electoraal in opmars. Oude partijstructuren, lang onveranderlijk, liggen sterk onder vuur. Vroeger zeiden CDA’ers: ‘We run this country’, tegenwoordig moeten zij het doen met een schamele 19 zetels. De huidige PvdA fractie past bijna in een Volkswagen bus. De grootste partij, de VVD, krijgt slechts de stem van iets meer dan één op de vijf burgers. De PVV is wat gekrompen, maar heeft nog steeds 20 zetels, slechts 4 minder dan het topjaar in 2010. Forum voor Democratie scoort 15 virtuele zetels. Samen hebben zij meer stemmen dan de grootste partij, de VVD.

In de rest van Europa, de VS, Azië, en Australië doen de populistische partijen vaak nog betere electorale zaken. Het betreft hier dus een fenomeen dat zich niet tot Nederland beperkt. Sommige experts denken dat het electorale succes van populistische partijen zal afnemen als blijkt dat hun simpele oplossingen voor complexe problemen niet werken. Helaas is het ook denkbaar dat teleurstelling in een populistische leider zomaar kan leiden tot het electorale succes van een andere populistische leider. Vervolgens zet de sloop van liberale instituties zich eenvoudigweg voort. Hoe het ook zij, zolang populistische politici termen bezigen als ‘neprechters’ of ‘nepparlement’ en de media wegzetten als ‘lakeien van de macht’ staat de liberale democratie op het spel.

Populisten wijten vaak de stagnatie van de lage inkomens en die van de middenklasse aan nieuwkomers die bovendien, althans zo wordt beweerd, de nationale identiteit bedreigen. Trump meent dat de Amerikaanse problemen het gevolg zijn van Chinese oneerlijke concurrentie, Mexicaanse verkrachters en islamitisch geïnspireerd terrorisme. In Europa geven populisten vaak de schuld aan Poolse loodgieters, islamitische immigranten en vluchtelingen en natuurlijk de Brusselse bureaucratie.

Nu zal het in Nederland lastig zijn voor de populisten om een meerderheid te verwerven omdat de meerderheid van de ingezetenen nog steeds de beginselen van de liberale democratie is toegedaan. Zonder scheiding der machten, scheiding van kerk en staat, vrije pers en de bescherming van individuele rechten is het leven immers geen pretje.

De geschiedenis is echter open en de liberale democratie kwetsbaarder dan vaak wordt gedacht. De populistische verleiding is bovendien aantrekkelijk. Wie wil er nu niet een simpele oplossing? Ons land verdient toch een eerlijke leider die wel naar het volk luistert? Het gevaar is echter dat de nieuwe leider die beweert de volkswil te belichamen zich kan ontpoppen als een tiran. Voordat je er erg in hebt begint hij de liberale institutionele obstakels op te ruimen die hem of haar belemmeren bij de uitvoering van de wil van het volk. Poetin, Erdogan en Orban hebben die Rubicon reeds overgestoken. Trump adviseert zijn minister van justitie om een onafhankelijk onderzoek van de openbare aanklager te staken! Stel je voor dat Rutte aan Grapperhaus hetzelfde advies zou geven!

Experts hoopten dat liberalisme en democratie goed zouden kunnen samengaan. Helaas zijn democratieën zonder rechten (illiberal democracy) in opmars. In landen als Hongarije, Polen, Turkije en Rusland vinden er wel degelijk verkiezingen plaats, maar de rechten van de burgers en de minderheden worden er niet meer beschermd.

In zijn boek ‘The People versus Democracy’ legt Yascha Mounk uit dat de opmars van het populisme ook samenhangt met de wrevel over de ontdemocratisering van gevestigde liberale democratieën. In gevestigde democratieën waar de rechten van de burgers relatief goed beschermd worden, staat de democratie al geruime tijd onder druk. Om goede redenen zijn centrale banken onafhankelijk maar wat als de ECB zonder mandaat de geldpers aanzet en de lage rente de pensioenen, spaargeld en de huizenmarkt in problemen brengt? Het aantal niet gekozen semi-ambtelijke lichamen en hun macht is de laatste decennia toegenomen. Het is dus niet zo vreemd dat burgers teleurgesteld zijn in het democratische gehalte van gevestigde democratieën en gaan stemmen op partijen die beloven de macht aan het volk terug te geven.

De gedachte dat liberalisme en democratie altijd goed samengaan is inderdaad helaas een mythe gebleken. Nu het populisme in opmars is botst in ieder geval een deel van de volkswil met de bescherming van de individuele rechten. Als Wilders zegt dat hij de koran wil verbieden, gooit hij de bescherming van individuele rechten overboord. Tegelijkertijd is het huidige systeem waarin gelukkig individuele rechten wel worden beschermd maar de democratie erodeert, eveneens problematisch. Of wij het nu leuk vinden of niet, zowel een systeem van democratie zonder rechten als een met rechten zonder democratie leiden tot spanningen tussen liberalisme en democratie.

In de naoorlogse periode waren liberale democratieën nog relatief politiek stabiel. Het is nog maar de vraag of die oude stabiliteit ooit weer zal terugkeren. De ellende is namelijk dat wij in de huidige tijd de drie steunpilaren missen waarop die oude politieke stabiliteit steunde. De drie steunpilaren waren stijgende levensstandaard, culturele homogeniteit en een door de politieke en financiële elite gedomineerde media. De laatste twee decennia stagneren immers de lagere en middeninkomens, zijn samenlevingen diverser geworden (en dat heeft spanningen opgeleverd) en hebben sociale media de machtsbalans tussen politieke insiders en outsiders dramatisch gewijzigd.

Is de liberale democratie dan ten dode opgeschreven? Nee, we kunnen er volgens Yasha Mounk wat aan doen. De politieke stabiliteit zou kunnen worden herwonnen indien de economische groei eerlijker wordt verdeeld. Het kan niet zo zijn dat kapitaal decennialang meer oplevert dan arbeid.

In de tweede plaats is het van het grootste belang dat politici blijven vasthouden aan het ideaal van een multi-etnische staat. In een multiculturele samenleving leidt het alternatief van een mono-etnische staat immers onherroepelijk tot tirannie en een burgeroorlog. Het multi-etnische ideaal vereist echter wel dat iedere groepering zich focust op datgene wat ons verbindt en niet op datgene wat ons scheidt. Iedere burger die daar niet toe bereid is en handelt in strijd met de rechtsstaat dient op dezelfde wijze te worden bestraft. Cruciaal is ook dat individuele rechten gebaseerd worden op burgerschap en niet op het lidmaatschap van een bepaalde groep. Alleen dan kan de staat immers iedere burger met evenveel respect behandelen. Identiteitspolitiek is een doodlopende weg. Eerbied voor de rechten van burgers impliceert overigens ook dat een staat controle heeft over zijn grenzen.

Ten slotte zou de verspreiding van haat via sociale media effectiever kunnen worden bestreden. Facebook en Twitter kunnen het nog lastiger maken voor haatzaaiers om deze platformen te misbruiken. Dat betekent niet dat regeringen of CEO’s gaan bepalen wat men wel of niet kan zeggen. In dat geval is het immers snel gedaan met de vrijheid van meningsuiting. Dat betekent echter niet dan men op dit terrein niets kan doen. Het zou al veel helpen als onze scholen en universiteiten, veel meer dan nu het geval is, de zegeningen van de liberale democratie uitleggen. Fake news zou nog veel meer bestreden kunnen worden met degelijke fact checks.

Alleen als wij ons serieus verdiepen in de redenen waarom steeds meer kiezers stemmen op populistische partijen, kunnen wij de aanval op de liberale democratie en zijn instituties pareren. Stagnerende inkomens, spanningen in de multiculturele samenleving en fake news zijn serieuze problemen. Echte oplossingen zijn echter niet simpel en hebben pas op de langere termijn effect. Populisten hebben dus een korte termijn voordeel maar op de langere termijn kan men hen ontmaskeren als rattenvangers van Hamelen. Intussen is dan helaas de liberale democratie om zeep geholpen.

Er staat dus veel op het spel. Neem dus enige terughoudendheid in acht indien u kritiek heeft op de vrije pers. Bezint u voordat u het woord ‘neprechters’ of ‘nepparlement’ in de mond neemt. Denk nog eens goed na of u echt de rechten van minderheden wil aantasten. Kom uit uw eigen mediabubbel en behoed u voor samenzweringstheorieën. Voordat u het weet legt de liberale democratie immers het loodje en is het gedaan met de vrijheid. Liberale democratie heeft immers één ding met vertrouwen gemeen. Het komt te voet en gaat te paard.