De anatomie van een mislukte formatie

Maandagochtend maken de onderhandelaars van VVD, CDA, D66 en GroenLinks zich op voor een moeilijke dag. Ze gaan met elkaar om tafel over het thema immigratie. Een van de drie hoofdpijn dossiers voor deze mogelijke coalitie. Vandaag is het erop of eronder. Formateur Schippers wil resultaten zien en niet oeverloos blijven onderhandelen.

Hoe lastig de puzzel ook lijkt, de partijen blijven optimistisch. Dat blijkt alleen al uit de agenda van het negental. Die avond willen ze direct doorpakken met een ander hoofdpijndossier; inkomensongelijkheid. Het komt er niet van.

’s Middags tegen vieren loopt het spaak. Zonder al te veel emotie wordt vastgesteld dat deze coalitie onmogelijk is. In vijf minuten tijd zijn de gesprekken muurvast gelopen. Het grote pijnpunt; een immigratie-deal met Noord-Afrikaanse landen. De VVD wil een soortgelijk plan als de EU nu al heeft in de Turkije-deal, maar dan voor heel Noord-Afrika. Dat betekent bootvluchtelingen terugsturen naar hun vorige haven. GroenLinks kan daar niet mee leven.

Onderhandelaars Klaver en Buitenweg zeggen dat de landen waar die vluchtelingen naar terugmoeten niet veilig zijn en dat het plan in strijd is met internationale verdragen. Ze weigeren “door het Azmani-hoepeltje te springen.” Malik Azmani is één van de geestelijk vaders van dit plan en een houwdegen op asielgebied.

De omerta van de Stadhouderskamer

Voor de buitenwereld komt de mislukking als een donderslag bij heldere hemel. Vanaf dag één houden formateurs en onderhandelaars hun lippen stijf op elkaar. Iedere partij stuurt de lijsttrekker met een confidante. Mark Rutte neemt de strenge Zijlstra mee, ideoloog Pieter Heerma vergezelt Sybrand Buma, Pechtold wordt bijgestaan door rekenmeester Wouter Koolmees en Jesse Klaver heeft zijn nummer twee Kathalijne Buitenweg aan zijn zij.

En allemaal zwijgen ze als het graf. Die afspraak geldt zelfs na een eventuele mislukking, besluiten ze. De enige informatie die naar buiten komt is die van de placering. Jesse Klaver plaatst een filmpje op twitter waarop hij uitlegt wie waar zit.

Stilte is vaak een teken van onderling vertrouwen, ook nu. De sfeer aan die tafel is prima. Toch is al snel duidelijk dat er drie lastige onderwerpen zijn. Op klimaat, immigratie en inkomensverschillen liggen de partijen mijlenver uit elkaar. In de eerste week van de onderhandelingen komen die thema’s voor het eerst ter tafel. In de weken die volgen wordt ieder dagdeel een ander onderwerp besproken.

Soms zit daar een externe expert bij, soms staan fractiespecialisten hun onderhandelaars bij en soms zit het negental samen. Hoewel het nog niet tot deelakkoorden komt, sluiten de partijen wel compromissen. Zo houdt GroenLinks bijvoorbeeld niet vast aan het invoeren van rekeningrijden. Andere partijen bezweren dat ze ook over hun schaduw zijn heen gestapt.

Het Vakantielanden Weetjes Kwartetspel

Ondanks vorderingen binnen, blijft het stil naar buiten. De spindoctors van de vier partijen vervelen zich suf. In het WhatsApp-groepje “Formatie_2017” met als afbeelding Het Vakantielanden Weejtes Kwartetspel heeft het viertal onderling contact. Dat gaat van simpele afspraken tot flauwe spelletjes.

Zo bedenken ze een onderling spelletje wie de grootste onzin in de media kan krijgen. Zinnetjes als “Waar hubris heerst zal de tonnenmaker de kachel schragen”, “De dag van morgen duurt langer dan de dag van vandaag” en “soms is de roltrap sneller dan de lift” worden aan nieuwsgierige journalisten opgedist.

Uiteindelijk gaat de winst naar de VVD, die, met hulp van het CDA, NOS-verslaggever Joost Vullings overtuigen de zinnen te gebruiken. Zelfs na de formatie gaat de ongein door. D66 probeert bijvoorbeeld alsnog punten te scoren door ons te vertellen dat een term van Machiavelli de naam van de WhatsApp-groep was. Die noemen we dus niet. Alleen de boezemvriend en persvoorlichter van Klaver doet niet mee aan het geintje.

Gemeenteraadsverkiezingen

Toch sijpelt tijdens die onderhandelingen wel het een en ander door uit GroenLinks kringen. Daar zijn ze na hun verkiezingswinst nog altijd enthousiast over hun ‘beweging.’ De campagne-machine is niet uitgezet, maar draait stationair.

Op het Plein in Den Haag horen we van een partijbons dat meeregeren “niet de hoofdprijs” is. Natuurlijk, ze willen heel graag in de regering, maar ze staren zich er niet op blind. Het meerjarenplan is op de gemeenteraadsverkiezingen gericht. Daar wil GroenLinks uitgroeien tot de grootste linkse partij van Nederland.

De partij heeft heel goed gekeken naar de vorige formatie. De fouten van de PvdA zullen ze niet snel maken. De tactiek is overwinningen te vieren en nederlagen uit te leggen. Zoiets kan ook bij een coalitie in de samenstelling die nu voorligt. Al moet het dan wel heel duidelijk worden dat GroenLinks er wél iets bij wint. Zonder duidelijk resultaat op én immigratie én klimaat én inkomensongelijkheid zal de partij niet meeregeren.

Tegenslagen

Ondertussen worden de eerste tegenvallers geïncasseerd aan de onderhandelingstafel. Vlak na de verkiezingen leek nog 11 miljard aan meevallers te verdelen. Dat klopt niet. Minder dan 3 miljard mogen de partijen gebruiken als smeermiddel. Het maakt dat de onderhandelingen een stuk stroever verlopen. Ook nieuwe sessies op de drie knelpunten blijven zonder succes. Toch zijn er genoeg aanknopingspunten om na het reces verder te onderhandelen.

Voor Jesse Klaver is er daarnaast een persoonlijke mokerslag te verwerken. Zijn moeder wordt in het ziekenhuis opgenomen met een hersenbloeding. Niet veel later overlijdt ze. Ondanks het persoonlijke drama blijft hij maar twee dagen weg bij de onderhandelingen. De anderen hebben veel medeleven en respect voor de Benjamin aan tafel.

Die onderlinge band wordt nog verder versterkt als Buma er van langs krijgt in het Algemeen Dagblad. Op donderdag 11 mei citeert de krant CDA-prominent Wijffels “Buma is net Trump, het klimaat zegt hem niets!” De kritiek is dat het CDA dwars zou liggen op het klimaatvraagstuk. Dat is op de man en niet fair, vinden ze binnen. Buma beweegt best. Sterker nog, van de drie dossiers lijkt klimaat een puzzel die op te lossen is.

Wél crisis

Terwijl op radio en tv iedereen nog speculeert over een mogelijke breuk over het milieu, ontstaat binnen een crisis op dat andere thema: immigratie. De hele middag wordt gepraat over het vraagstuk. Een oplossing lijkt niet in zicht. Opnieuw wordt het dossier ter zijde geschoven. Althans, tot zondag. Informateur Schippers besluit dat het tijd is om door te pakken. Ze wil nu duidelijkheid; maandag wordt het erop of eronder wat betreft migratie. De hele zondag bellen de onderhandelaars druk heen-en-weer, zonder resultaat.

Op de ochtend van de breuk is van een crisissfeer geen sprake. Iedereen is vooralsnog optimistisch over de vooruitzichten. Natuurlijk, het gaat moeilijk worden, maar er is niets dat niet op te lossen valt. Rond vier uur ’s middags blijkt dat toch anders te liggen. De onderhandelingen lopen vast. In goed overleg besluiten de hoofdrolspelers een exit-strategie te bedenken. Tijdens het avondeten -saté- wordt de boodschap aan de pers doorgenomen. Eén voor één naar buiten, een kort duidelijk statement en verder stilte. Iedereen houdt zich daaraan.

Naspel

Wanneer blijkt dat GroenLinks al binnen twee uur na de breuk een mail aan haar leden verstuurd met een verantwoording, ontkiemt irritatie bij de andere drie. Als dan ook nog eens de halve fractie van Klaver in een verder haast leeg gebouw zit, fronsen de wenkbrauwen verder.

De aanwezigheid van Joey Boink, de beeldvoerder van het campagneteam, zorgt voor nog meer vraagtekens. Hij is al niet meer in dienst, maar stomtoevallig wel op de fractie en besluit toch een filmpje te maken. Als klap op de vuurpijl wordt een meet-up aangekondigd. En de GroenLinks-spindoctor is de eerste die uit de Whatsapp-groep stapt.

Bij de andere partijen ontstaat de vraag of Klaver allang van plan was het die maandag mis te laten lopen. GroenLinks zegt van niet. Het was een toevallige samenloop van omstandigheden. De beeldvoerder was toevallig zijn vertrek aan het afhandelen. De fractieleden kregen een bijspijker-cursus van Rik Grashoff en Liesbeth van Tongeren voor verantwoordingsdag en een e-mail is zo geschreven. Daarnaast is de campagne-machine van de partij nog niet onttakelt. Het plan was sowieso om door te gaan met de ‘beweging’ in de aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen.

Einde oefening?

In het Kamerdebat dat volgt laten de vier, zoals afgesproken, weinig los over de breuk. Ook pers en andere partijen krijgen weinig tot niets te horen over de exacte reden van de klap. Iedereen beseft zich ter degen de politiek leiders elkaar hoe dan ook vaker moeten spreken.

Sterker nog, niemand sluit de mogelijkheid tot een tweede formatie-poging definitief uit. Het maakt dat deze breuk weliswaar definitief is, maar de mogelijkheid tot een coalitie met deze partijen boven de markt blijft hangen.

Deze reconstructie is tot stand gekomen uit gesprekken met betrokkenen uit alle vier de partijen. Peter Kee is politiek commentator en David van der Wilde is politiek redacteur voor De Nieuws BV. Een audioversie van dit verhaal is hier terug te luisteren.