Russische spionageschepen in de Nederlandse wateren: 'Ze zijn niet alleen op doortocht'

Het onderzoek richt zich op 72 schepen, vanaf het moment dat er oorlog uitbrak in Oekraïne. "We zijn gaan kijken welke schepen we als spionageschepen hebben kunnen identificeren", zegt Ter Weijden. Daarvan zijn er een aantal bekende schepen die AIS-signalen, een soort GPS-signalen, uitsturen, waardoor ze gesignaleerd kunnen worden. "Die kun je redelijk makkelijk volgen, totdat ze die AIS uitzetten", vertelt de verslaggever. "En dat doen ze regelmatig."

Wanneer deze signalen uit worden gezet, kan er worden geconstateerd dat de vaarders geen pottenkijkers willen bij wat ze aan het doen zijn. "We hebben er dan geen vat op. Dat noemen we ook wel spookschepen."

Academische schepen

Witte schepen, ook wel academische schepen genoemd, werden gemaakt om bodemonderzoek te doen. "Die varen al sinds de jaren 70 bij de Russen rond en zijn onderdeel van een onderzoeksschepencollectief," zegt Ter Weijden. "Dat klinkt allemaal heel onschuldig, maar die schepen kunnen overal bodemonderzoek doen. En je ziet dat deze dat dus ook in onze wateren doen." De academische schepen sturen geen AIS-signalen uit, daardoor zijn deze al helemaal lastig in kaart te brengen. Toch wisten Ter Weijden en zijn team wat stippen op de kaart te zetten.

De schepen communiceren namelijk via morsecode. Het zijn alleen weerberichten die zij uitwisselen met hun thuishaven. Datajournalisten wisten genoeg van deze berichten te analyseren, waardoor er een patroon ontstond over waar onderzoeksschepen zich ophouden. "Wat ze aan het doen zijn en waar ze precies liggen, zeggen ze niet", zegt Ter Wijden. "Wel konden we er een aantal lokaliseren, waardoor we zagen dat ze bepaalde beweegpatronen afleggen." Met name in de exclusief economische zone van de Noordzee, waar de Russische schepen wel mogen komen, werden ze gesignaleerd. Het project heeft 23 van deze 'morsecode-schepen' gesignaleerd, waarvan vijf in de Noordzee.

Zigzag

Maar wat doen die schepen dan in onze wateren? "Ze hebben sowieso het recht op doorvaart, maar we zien dat ze in de buurt van kabels, leidingen en windmolenparken opmerkelijke bewegingen maken", zegt Ter Weijden. "We zien ze zigzaggen boven bepaalde leidingen of liggen soms praktisch stil. Dat is geen doorvaart, dan zijn ze iets aan het doen." De schepen die in onze zee gesignaleerd zijn, liggen een tijdje net in de territoriale wateren. "Het Russische schip Vladimirsky heeft er tien dagen rondgehangen, zigzag-patronend boven leidingen. Je vraagt je toch af wat ze daar dan doen."

Waarom de schepen rondom kabels, leidingen en windmolenparken liggen? De verslaggever kan er maar één antwoord op bedenken: "Om te kijken hoe de boel erbij ligt, om de informatie mogelijk te gebruiken voor het opzetten voor plannen van sabotage." In hoeverre we dat zeker weten, is nog niet vast te stellen volgens Ter Wijden. "We hebben geen capaciteit om onder water te kijken. In die zin moet er een inhaalslag gemaakt worden bij Defensie en de marine. En dat maakt het ook wel ingewikkeld. Je wil niet iemand beschuldigen van iets wat misschien niet plaatsvindt." De schepen blijven tot dusver op de randen van onze territoriale wateren.

'Hens aan dek'

Ter Weijden en zijn team hebben gesproken met een voormalig bemanningslid van zo'n onderzoeksschip. Hij vertelde dat Rusland de kritieke infrastructuur vanuit een strategisch oogpunt bekijkt en dat zij zigzaggen en varen op Sonar om de zeebodem te scannen. "Door het gesprek met hem werd er bevestigd wat wij zagen gebeuren", zegt Ter Weijden.

"We hebben een gebrek aan sensoren", zegt VVD-Europarlementariër Bart Groothuis. "Als je inzicht krijg in wát er gebeurt, kan je er ook naar gaan handelen." Groothuis is blij dat dit journalistieke onderzoek uitgevoerd is zodat er duidelijkheid komt over de vermoedens. Volgens Groothuis moet er meer ingegrepen worden in de Noordzee, zodat de Russen zich niet welkom voelen op onze zeebodem. "Het is nu echt alle hens aan dek."

Ter Weijden vertelt dat er juridisch gezien nog weinig kan, vanwege het recht op vrije doorvaart. "Al heb ik wel de indruk dat er ook wat huiverigheid bij regeringen en legeronderdelen is om reactie uit te lokken bij de Russen. We mogen wel wat steviger optreden en laten merken dat we het doorhebben. Iets meer je spierballen laten zien."

De Pionter-aflevering is donderdag 26 september om 20:25 te zien op Npo 2.