Een ode aan vrijdenker Anton Constandse

In veel gezinnen moesten de kinderen toen stil zijn als ’s zondags om een uur Mr GBJ Hiltermann voor de AVRO-radio sprak: De hoofdredacteur van de Haagse Post bespreekt de toestand in de wereld, van rechts bekeken. In andere gezinnen ook, als op zaterdagvond om 9 uur tussen de quiz van Theo Eerdmans en Wim Sonneveld als de orgelman Willem Parel zijn 'socialistisch commentaar' uitsprak. In weer andere gezinnen dito als op vrijdag via VPRO-radio het nasale stemgeluid te horen was van Anton Constandse: baken van linkse weldenkendheid.

De Vrijzinnig Protestantse Radio Omroep had de verzuiling in de ban gedaan, in het losbandige, vijf uur durende programma VPRO-Vrijdag kropen jonge reporters met de microfoon open door het hek rond de legerplaats Oirschot waar kernwapens opgesteld zouden staan, bij de Nijmeegse Vierdaagse lieten ze hun broek zakken, maar ze wilden een open oog en oor houden voor de wereld en daarvoor was Anton Constandse aangetrokken.

Vrijdenker, atheïst en anarchist

Constandse was de ideale docent, onvermoeibaar in het vertolken van de vrije gedachte, 34 boeken, 65 brochures, 5000 artikelen, 3000 radiotoespraken. Hij was al gepensioneerd, ik kende hem van het liberale Algemeen Handelsblad waar hij, wonder van liberalisme, chef buitenland was hoewel hij als anarchist gold, al had hij het anarchisme van de daad afgezworen toen hij door zijn ervaring in de Spaanse Burgeroorlog besefte dat het niet opgewassen was tegen het fascisme. Maar hij bleef in zijn hart anarchist en toen de Duitsers in 1940 kopstukken van alle stromingen gijzelden moest er ook een anarchist bij. Dat was hij. Vier jaar concentratiekamp, van Vugt tot Buchenwald, Jedem das Seine.

Bij de VPRO beleefde Anton een tweede jeugd, hij genoot er tussen die vrijgevochten jongelui met volle teugen van, niet te beroerd om als het zo uitkwam een plaatje van Joe Cocker aan te kondigen. Hij was hispanoloog en sprak vaak over Latijns-Amerika, tegen het imperialisme en tegen de CIA, met die snijdende stem: CIA. Hij maakte zijn reputatie als vrijdenker, atheïst en voorvechter van seksuele vrijheid ruimschoots waar, al snapte hij maar niet waarom hij van de nieuwe feministen zijn geliefde echtgenote Gerda niet als 'seksobject' mocht beschouwen.

'Het buitenland is niet meer te redden'

"Anton, hoe is het met het buitenland," vroeg een presentator hem eens als voorzet, waarop hij prompt antwoordde: "Het buitenland is niet meer te redden." Maar hij zag overal lichtpuntjes van ontluikend verzet. Toen hij zich met mild begrip uitliet over het geweld van de Rote Armee Fraktion werd hij in de Duitse pers met booswichten als J P Sartre en Heinrich Böll betiteld als 'Sympathisantenzumpf'.

Niet iedereen mocht hem. Jan Kal schetste Anton in een sonnet als boosaardig opaatje dat je bal afpakte als die bij het voetballen in zijn tuin belandde. Ja, ja, en dan Anarchisme van de Daad schrijven! Maar niemand gelooft dat gedicht: Anton was uiterst aimabel, vaderlijk en beminnelijk. Maar misschien ergerde de dichter zich aan zijn licht belerende toon.

Dank Anton, dank Paul

Het Koningshuis had zijn uiterst kritische belangstelling en in 1985 vroeg ik hem daaraan in de Haage Post een essay te wijden. Het liet op zich wachten, waarop de eindredacteur hem maande met een briefje eindigend met de woorden 'de deadline nadert met rasse schreden'. Het moet hem hebben bereikt op de dag waarop hij stierf.

U vraagt zich misschien af: vanwaar nu een column over Constandse, icoon van de VPRO, jawel, maar al 40 jaar dood. Wel, de aanleiding is dat zijn kleinzoon Paul van der Gaag vandaag afscheid neemt van deze omroep. En omdat dit programma onder zijn leiding die traditie van vrij en kritisch denken voortzette.

En dat is ook wat waard, wat zeg ik: dat is veel waard. Dank Anton, dank Paul.