Met één brief de koning afzetten: is dit de 'onafhankelijkheidsverklaring' van Nederland?

Eén tweetje, veel meer is er niet gewijd aan de ‘verjaardag’ van het document afgelopen week. “Op deze dag in 1581 werd het Plakkaat van Verlatinghe ondertekend, waarin de Spaanse koning Filips II als vorst van de Nederlanden werd afgezet.” Dat schreef fervent feitjestwitteraar en historicus Boudewijn Steur Steur.

Redelijk ondenkbaar

Een koning afzetten, dat was in die tijd “redelijk ondenkbaar”, zegt Steur. Maar het waren dan ook buitengewone omstandigheden. We zaten midden in de Tachtigjarige Oorlog, en hoewel we lang hebben geprobeerd de vorst aan te houden, werd de situatie uiteindelijk “onhoudbaar”, zegt hij.

De onafhankelijkheidsverklaring boeide hem zo, dat hij er een boek over aan het schrijven is. Dat zit zo: “Vorig jaar in de zomer raakte ik gefascineerd door Jan van Asseliers (de schrijver van het document) en dat kwam door allerlei feitjes die ik over zijn gezin aantrof.”

Eerst even een stap terug. Wij denken nu vaak, zegt hij, dat alle katholieken aan de kant van de Spaanse Filips stonden, en alle protestanten bij Willem van Oranje hoorden. “Maar zo simpel was die wereld niet, net als nu eigenlijk”, zegt Steur.

Die grijstinten komen dus terug in Asseliers’ familie. Twee dochters trouwden beiden met overtuigd katholieken, afkomstig uit het kamp van Filips. Maar z’n zussen trouwden weer met twee calvinisten, allebei uit het kamp van Willem van Oranje. Hijzelf was overigens katholiek en schreef dus eigenlijk iets dat pro-protestants was.

Handdoek in de ring

Hoe dan ook, die afscheiding van Spanje was niet succesvol. We gingen op zoek naar een andere heerser, en vonden die in de persoon van de hertog van Anjou. “Dat werd alleen geen succes”, vertelt Steur. En vervolgens probeerden we het bij anderen.

“We zijn behoorlijk gaan leuren met onszelf. En in 1588 hebben we een soort van de handdoek in de ring gegooid, en hebben we gezegd: dan doen we het maar zelf.” De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden zag het levenslicht.

Dat plakkaat had dus behoorlijke consequenties, maar de betekenis die wij er nu aan geven was er destijds niet, vertelt Steur. En Asseliers voelde dat al helemaal niet. Hij was ‘slechts’ een ambtenaar, het document was ‘maar’ een schriftelijke weergave van een besluit van de Staten-Generaal.

Maar kom daar nu eens mee. Het Plakkaat werd in 2018 nog uitgeroepen tot Pronkstuk van Nederland. Vier jaar eerder kwam president Obama het stuk nog bekijken. “Vanaf 19e eeuw zie je dat het steeds meer reputatie van onafhankelijkheidsverklaring heeft gekregen. Of dat terecht is of niet, laat ik in het midden. Afgelopen decennia, waarin we meer zoekend zijn naar identiteit, denk ik dat de behoefte naar bepaalde documenten en momenten uit het verleden steeds belangrijker is geworden.”

Geen volle zalen

Of stukken uit het Plakkaat rechtstreeks in de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring zijn beland, dat kon Steur nergens terugvinden. “Maar”, zegt hij, “dat het vrijheidsdenken uit de zestiende eeuw een rol heeft gespeeld, dat is ontegenzeggelijk waar.”

Sinds twee jaar is het stuk permanent te zien in het Nationaal Archief in Den Haag, maar het trekt geen volle zalen. Volgend jaar, op de volgende verjaardag van het Plakkaat, komt er niet enkel een tweetje, maar moet Steurs nieuwe boek in de winkel liggen.