Nederlandse Cambridge-hoogleraar doet ontdekking over historische Jezus: 'Dit gooit veel overhoop'

"In Jeruzalem is bij de Schaapspoort een bad met vijf zuilengangen dat in het Hebreeuws Betzata heet." Op het eerste oog lijkt deze zin uit het Johannesevangelie – een van de vier Bijbelse evangeliën –, een weinig beduidende locatiebeschrijving van een badhuis.

Maar volgens Geurt Henk van Kooten is deze zin een gamechanger in het onderzoek naar Jezus als historisch figuur. Van Kooten bekleedt als Lady Margaret’s Professor of Divinity aan de universiteit van Cambridge, een van de oudste en meest prestigieuze leerstoelen ter wereld.

'Er is'-formule

Het badhuis waar het evangelie over schrijft, is archeologisch teruggevonden, vertelt Van Kooten: "Dit is al bijzonder, maar belangrijker is dat het evangelie het badhuis in de tegenwoordige tijd beschrijft."

Het badhuis is namelijk met de verwoesting van Jeruzalem in het jaar 70 platgelegd, wat volgens Van Kootens onderzoek betekent dat het evangelie van Johannes voor die tijd moet zijn geschreven: "De consensus is nu nog dat het veel later is geschreven."

Van Kooten ontdekte namelijk dat de formule 'er is in een bepaalde plaats…' – zoals het Johannesevangelie het badhuis beschrijft – in alle Griekse teksten uit die tijd wordt gebruikt om iets te beschrijven wat in werkelijkheid bestaat: "De zegswijze ‘er is…’ wordt alleen daarvoor gebruikt. Historici dateren Griekse teksten op basis van deze formule."

De hoogleraar vergelijkt de ‘er is’-formule met de aanslagen op het World Trade Center in 2001: "Als wij een tekst vinden waarin staat dat er in New York een handelscentrum met twee torens staat, dan weet je dat die tekst voor 2001 is geschreven."

Jezus als God

Volgens Van Kooten is het Johannesevangelie dan ook het oudste evangelie, geschreven voor de verwoesting van Jeruzalem in het jaar 70. Dat is wetenschappelijk baanbrekend, omdat veel historici nu nog aannemen dat het Johannesevangelie het jongste van de vier evangeliën is, geschreven rond het jaar 90.

Deze latere datering komt mede omdat het Johannesevangelie literair het meest complex is. Een onterechte conclusie stelt de Cambridge-hoogleraar: "De gedachte dat het eerste evangelie eenvoudig moet zijn, is een negentiende-eeuws idee."

Het bijzondere van Van Kootens stellingname is daarbij dat Jezus in het Johannesevangelie het meest duidelijk als God wordt geportretteerd. Jezus werd volgens Van Kooten dus al kort na zijn leven als God beschouwd door zijn volgelingen. "Paulus’ brieven uit het jaar 50 zijn zeer complex en God ontledigt (Jezus die als God mens wordt, red.) zich daar ook. Johannes kan dus helemaal in die tijd geschreven zijn."

Een verhaal dat staat

Bovendien wordt Jezus ook in de andere Bijbelse evangeliën als God beschreven, zo stelt de hoogleraar: "In essentie zijn ze eenduidig: Jezus is God die mens werd. Het is een verhaal dat staat." Het verhaal van Jezus is volgens Van Kooten uniek. "Het goede nieuws is hier niet dat een mens wordt opgehemeld tot God, maar dat een liefdevolle God zich uit vrije wil vernedert en opoffert."

Daarnaast is Jezus een wetenschappelijk bewezen historisch figuur, in tegenstelling tot de Griekse mythen, zo legt Van Kooten uit: "Heel veel Griekse en Romeinse tijdgenoten van Jezus schrijven over hem. Dat zijn dezelfde bronnen waar we onze informatie over Julius Caesar van hebben."

Bovendien zijn de vier Bijbelse evangeliën volgens de hoogleraar evenzeer historisch relevant: "De evangeliën zijn geen aparte, religieuze literatuur. Als je ze consequent leest als Grieks literatuur dan zijn het biografieën, die overlappen met de verhalen over Jezus in buiten-Bijbelse bronnen."

De bevindingen van Geurt Henk van Kooten worden in het najaar gepubliceerd in het toonaangevende vaktijdschrift New Testament Studies. Het hele gesprek met Van Kooten is te beluisteren in De Ongelooflijke Podcast.